Nederland krijgt een rechtse regering, met de PVV van Geert Wilders als grootste partij. Na net geen half jaar formeren sinds de Tweede Kamerverkiezingen van 23 november bereikten vier partijen op 15 mei een ‘onderhandelaarsakoord’. Daarna gingen de vier fracties vergaderen. Gaan ze alle vier akkoord, dan is er een regeerakkoord.

Twee voor, twee verdeeld

De grootste partij, de PVV (37 Kamerzetels en de kleinste partij BBB (7, landbouw- en regiopartij) waren vanaf de dag na de verkiezingen het begin voor een regering van deze vier partijen. De rechts-liberale VVD (24) en het in augustus opgerichte NSC van Pieter Omtzigt (20) waren verdeeld.

VVD was dertien jaar grootste partij met Mark Rutte als premier. In november verloor zij 10 zetels en werd zij derde. Was het wel gepast om weer te regeren? Het christendemocratische CDA was in 2010 niet langer grootste, nam deel aan de regering-Rutte I (2010-2012) en verloor opnieuw in 2012.

Omtzigt – Kamerlid sinds 2003; tot 2021 voor CDA – hechtte altijd veel belang aan de rechtsstaat. Dat werd een speerpunt van NSC. Vanaf het moment dat hij de oprichting van zijn partij aankondigde, sloot hij samenwerking met PVV uit. Meerdere PVV-standpunten waren in strijd met de Grondwet en internationale verdragen.

Voor VVD en NSC geldt dat de achterban verdeeld is. Linkervleugel en militanten tegen samenwerking met PVV, rechtervleugel en kiezers voor.

Vijf formateurs

Als grootste partij lag het initiatief bij PVV. Wilders droeg eerst een van zijn senatoren voor, Gom van Strien. Die moest zijn taak neerleggen, nog voor er gesprekken waren gevoerd.

Daarna droeg Wilders Ronald Plasterk voor. Naast hoogleraar biologie (moleculaire genetica) en columnist is Plasterk oud-Kamerlid en -minister voor de sociaaldemocratische PvdA. PVV en PVDA zijn altijd tegenpolen geweest op migratie, integratie en multiculturalisme. PvdA’ers beschouwen Wilders als racist. Het moet gezegd worden dat Plasterk al enige jaren kritisch is op zijn partij. Kritiek die hij overigens pas begon te uiten toen hij na 2017 geen politicus meer was en toen hij in 2020 columnist werd bij rechts dagblad De Telegraaf (de column gaf hij op toen hij informateur werd).

Plasterk leverde op 12 februari zijn verslag in. Twee dagen later droeg Wilders opnieuw een PvdA-informateur voor: Kim Putters. Putters is voorzitter van de Sociaal-Economische Raad (SER) en was daarvoor directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Vier weken later, in zijn eindverslag, stelde Putters voor een extraparlementaire regering te vormen. Die zou ook, bij voorkeur voor de helft, bestaan uit bewindspersonen van buiten de vier partijen. De vier partijleiders blijven dan Kamerlid. Waarmee voor het eerst sinds 1982 niet de leider van de grootste partij premier werd. Vooral NSC had moeite met Wilders als premier.

Daarna volgde een informateursduo: Elbert Dijkgraaf en Richard Van Zwol. De eerste is hoogleraar economie en oud-Kamerlid voor de orthodox-protestantse en rechts-conservatieve SGP. De laatste was als rijksambtenaar betrokken bij het formeren van het eerste ‘paarse’ kabinet in 1994. Net als Plasterk en Putters was Van Zwol lid van een partij die tegen regeren met PVV is: CDA.

De week van Hemelvaart begon de ‘finaleweek’ om de deadline van 15 mei te halen. Die maandag toonden de media beelden van de vier partijleiders en hun secondanten aan een vierkante tafel in het midden – en de informateurs aan een apart tafeltje tegen de muur. Daar werd lacherig over gedaan, maar het was bedoeld om de partijleiders daadwerkelijk met elkaar te laten praten. En dat lijkt dus gelukt.

Eerst akkoord, dan personen

Indien alle vier de fracties instemmen, kan een rechtse regering gevormd worden. Bij andere formaties wordt al tijdens het opstellen van het akkoord gesproken over mogelijke bewindspersonen. Dat zal ongetwijfeld nu ook gebeurd zijn, maar er worden ook personen van buiten gezocht. Die zullen eerst het regeerakkoord willen lezen. Een regering wordt daarom half juni verwacht, een paar weken voor het zomerreces.

De bewindspersonen hebben dan anderhalve maand om zich in te werken voor zij half augustus de begroting voor het komende jaar gaan opstellen. Financiën waren lang hinderpaal in de formatie. VVD en NSC hechten belang aan begrotingsdiscipline, PVV en BBB willen lastenverlichting.

Sinds dinsdag noemen media Plasterk als mogelijke premier. PvdA heeft al moeite met PVV in de regering. Zelfs als Plasterk zijn PvdA-lidmaatschap opzegt, zal hij voor hen een Judas zijn. Dat kan zich wreken bij het vinden van een meerderheid in de Eerste Kamer (Senaat). Zelfs met steun van kleine rechtse partijen (SGP, JA21, Forum voor Democratie) komt de coalitie daar een zetel te kort voor een meerderheid…

Gom van Strien

Rechtse regering plots mogelijk in Nederland