Een Leuvense nieuwtestamenticus schreef een meeslepend boek over het christendom ontluikend in de Grieks-Romeinse wereld. Een medicijn tegen moedeloosheid en nietsisme. Iedereen in Vlaanderen is cultureel christen.

Tegen moedeloosheid en kromdenken

Traditie en herbronnen zijn champagne tegen moedeloosheid en kromdenken. ‘Ontluikend Christendom’ van de Leuvense nieuwtestamenticus Daniël De Waele is een foliant dat een plank andere teksten in een boekenkast kan vervangen. Goesting of geen goesting, iedereen in Vlaanderen is cultureel christen en kan een opfrisser gebruiken.

In de 2e eeuw na Christus zei de heidense filosoof Numenius opgetogen, en die uitspraak is bekend gebleven en steekhoudend: ‘Wat is Plato anders, dan Mozes die Attisch Grieks spreekt?’ Geen toeval is dat De Waele geloofd wordt in het ‘Nederlands Dagblad’ (protestants) en aanbevelingen oogst van drie Nederlandse hoogleraren die hun weg kennen in cultuurgeschiedenis en religie.

Klaas Smelik heeft van de drie de beste banden met het Vlaamse geestesleven als emeritus van de UGent waar hij jodendom en Hebreeuws doceerde en daar interessante boeken aan wijdde.

Dominante religie

Knap aan ‘Ontluikend Christendom’ is dat nogmaals -voor wie het niet beseft- geïllustreerd wordt dat de dominante religie van Europa in 2022 zich tijdens zijn eerste duizend jaar ontwikkelde in de steden en de woestijnen van het Midden-Oosten en Klein-Azië (Anatolië).

Slechts na het jaar 1000 en na vier eeuwen raids en onderdrukking vanaf de zevende eeuw door de moslims in het christelijke brongebied werd Rome de hoofdspeler. Van dat oosterse christendom schiet door de godsdienst van vrede die de islam zou zijn, een scherfje over.

Krankjorum boek

De Bijbel is een krankjorum boek, aldus critici. Een betere kennis van de tijd waarin dat essentiële geschrift groeide, is vlugzout bij de misverstanden. De culturen van Europa en het Nabije Oosten hebben mekaar beïnvloed sinds Alexander de Grote. Onder keizer Augustus ontstond een uitgestrekt multicultureel en multireligieus rijk.

Het jonge christendom, dat zich ontworstelde aan de wieg als joodse sekte, rilde in een waterval van invloeden. De prille kerk ontwarde twee sporen. Enerzijds dat van de joodse erfenis, anderzijds dat van het heidendom, waar men de vruchten van wilde kerstenen. Het christendom is onbegrijpelijk zonder kennis van het toenmalige jodendom en de Griekse filosofische stromingen.

Daniël De Waele is erin geslaagd om in de rimboe van bronnen het jonge christendom te grijpen en te doen begrijpen. Zijn boek heeft drie thema’s in zes hoofdstukken: hoe mensen leefden in de eerste eeuwen van onze jaartelling, wat zij geloofden en hoe zij dachten. Het Romeinse en ook het hellenistische rijk waren landbouwgemeenschappen. Naast de omvangrijke boerenklasse stond een regerende elite van 1 à 2% van de samenleving. De elite werd ondersteund door soldaten, leraren, priesters, ambtenaren, tollenaars en schriftgeleerden. Elite en helpers vormden samen 6 à 9% van de bevolking.

Weldadigheid

Voor Daniël De Waele is het opmerkelijk dat uit een joods beweginkje de grootste wereldreligie ontkiemde: het christendom. Jezus was voor zijn volgelingen meteen de lang verwachte Messias en een persoonlijke verlosser, zoals de goden van mysteriereligies. Buitensporig daarbij was de onwaarschijnlijk grote aandacht die christenen hadden voor de verschopten der aarde, armen, slaven, vondelingen.

In navolging van het jodendom organiseerden zij praktische hulp voor behoeftigen. Het christendom sprak door zijn medemenselijkheid aanvankelijk de minder gegoeden aan. Wat gevolgd werd door de sympathie van intellectuelen die afknapten op de wirwar van heidense denkscholen. De nieuwe godsdienst had samenhang, intellectueel en menselijk.

Christenen werkten praktisch uit waarover wijsgeren oeverloos emmerden. Halfweg de 3de eeuw ondersteunde de christelijke kerk in Rome 1500 weduwen en armen. Het nieuwerwetse christendom maakte zich weliswaar verdacht, vooral omdat zijn aanhangers een sterke organisatie vormden, een staat binnen de staat.

In de traditie van Griekse denkers

De intellectuele christenen sleepten de diamant van hun geloof door de verdediging van de jonge religie met rationele, filosofische argumenten in de traditie van de Griekse denkers. Dat had een dubbel effect. Het christendom werd meer dan het denken van een mensenzoon en zijn vissersvrienden én de rationaliteit kwam van pas in het weerleggen van ketterse stromingen in de eigen gelederen.

Raakpunten tussen het christendom en de bestaande filosofische stromingen waren er veel. Onder invloed van het stoïcisme én het christendom werd de slavernij vermenselijkt. Volgens het stoïcisme hadden alle mensen, ook slaven, deel aan de alomvattende ‘goddelijke rede’. Terwijl voor christenen slaven en slavinnen eveneens zonen en dochters van God waren.

Slaven die een gezin vormden werden doorgaans niet meer van elkaar gescheiden. Paulus betoogde voor mensen van alle standen dat slaven goed behandelen geen keuze was, maar een gebod. Voor bisschop Gregorius van Nyssa (4e eeuw) waren alle mensen het eigendom van God. Wie mensen als slaaf hield stelde zich in de plaats van die God. De mens mocht van zijn schepper heersen over planten en dieren, niet over medemensen.

Ascese

In het zoroastrisme, een Perzische godsdienst, bestonden opstanding, beloning in het paradijs of bestraffing in de hel. Ook zo in het christendom. Overspeligen, moordenaars, lasteraars, fraudeurs en woekeraars, zij die seks hadden voor het huwelijk, abortus pleegden, krijgen hun verdiende loon. Het onaannemelijke (apocriefe) boek ‘Openbaring van Paulus’, niet dé Paulus, schildert de hel in donkere kleuren.

Heeft deze auteur zijn inspiratie opgedaan, merkt Daniël De Waele op, bij het Egyptische dodenboek, waarin uitgebreid het lijden beschreven wordt van hen die de voorschriften van Osiris veronachtzaamden. De Waele: ‘De bedoeling van dit soort literatuur is telkens dezelfde; de gelovige de stuipen op het lijf jagen zodat hij of zij zich netjes zal gedragen.’

Lusten van vrouwen

Christenen en essenen, de joodse ascetische stroming van de rollen van Qumran, raakten mekaar in het huwelijk. De essenen beschermden zichzelf door het celibaat tegen de lusten van vrouwen, omdat zij ‘ervan overtuigd waren dat geen enkele vrouw het bij één man houdt’, schrijft de joodse historicus Josephus.

Diegenen die wel huwden deden dat om nageslacht en niet om hun lusten te bevredigen. Deze houding werd later aan christenen ter aanbeveling voorgehouden. Tussen de joodse schriftgeleerden en Jezus was onderscheid. Jezus was veel minder wettisch dan de rabbijnen en de hogepriesters en deed eerder beroep op het hart van de mens: een ethisch appel. Wat mensen verraste want er sprak gezag uit dat joden niet gewoon waren van hun wikkende en wegende schriftgeleerden.

Griekse filosofie

De Griekse filosofische scholen confronteerden het vroege christendom. De Waele ziet invloeden van de Griekse filosofie op het christelijk geloof, zowel binnen het Nieuwe Testament als bij de latere kerkvaders. Plato zelf noemde het doel van de filosofie ‘gelijk te worden aan god’. En die gelijkwording betekende: ‘rechtvaardig en vroom te worden met redelijk inzicht.’

Marcus Aurelius was keizer van het Romeinse Rijk maar ook stoïcijns filosoof. Hij schreef: ‘O Natuur. Uit U, in U, tot U zijn alle dingen’. Paulus in zijn brief aan de Romeinen: ‘Want uit Hem en door Hem en tot Hem zijn alle dingen’. Paulus heeft het over de ene God, niet over de onpersoonlijke stoïsche kosmos. Toch zijn er hier, zoals in vele teksten, verwantschappen.

Hard tegen hard

Hard tegen hard ging het echter bij de heidense wijsgeren Celsus en vooral Porphyrius die in de tweede helft van de 3de eeuw het christelijk geloof aanviel in een vijftiendelig werk. Jodenchristenen waren de eerste volgelingen. Door de prediking van Paulus, waarin redding gekoppeld werd aan het kruis en niet aan het houden van de joodse wet, werd het christendom een universele godsdienst, open voor alle mensen. Terwijl de jodenchristenen na Paulus verwasemden werd het christendom in de volgende eeuwen algemeen bloeiend.

Daniël De Waele is didactisch en intellectueel sterk. ‘Ontluikend christendom’ past in elke boekenkast ook door zijn verklarende woordenlijst, zijn noten onderaan het merendeel van de 450 tekstbladzijden, de bibliografie per hoofdstuk en het volledige personenregister. Een hebbeboek.

Gregorius van Nyssa

Christendom voor iedereen

Operatie propere handen?