Zopas werd de publicatie aangekondigd van een verzameling dagboekfragmenten en brieven van de in 1995 overleden filosoof Leopold Flam, samengesteld door Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke. Titel: ‘Ik zal alles verdragen, ook mezelf’. Dat zegt al iets over de figuur en de persoonlijkheid: een man die vrienden, aanhangers, meelopers, maar ook vijanden had.

De levensloop van Flam is een filmscenario waard. Zijn ouders waren verpauperde Poolse joden die rond 1910 in Antwerpen aanspoelden. Na een mislukte migratiepoging naar Amerika bleven ze hier aan de onderkant van de maatschappij hangen. Als tiener werd hij opstandig en hield de school op 15-jarige leeftijd voor bekeken. Hij sloot zich op in een wereld van boeken, en haalde dan toch voor de middenjury een humanioradiploma, waarna hij zich prompt inschreef aan de faculteit Wijsbegeerte van de Gentse Universiteit. Met succes.

Ondertussen was de tweede wereldoorlog uitgebroken en ging Flam in het verzet. Als weerstander, communist én jood (!) leek hij de perfecte kandidaat voor een enkele rit Auschwitz. Maar als hij in 1943 wordt opgepakt, belandt hij in de Dossinkazerne en is vijf maanden later alweer op vrije voeten. Hoe hij dat heeft klaargespeeld, weet niemand. Een jaar later wordt hij, in het bezit van anti-nazi pamfletten, opnieuw door de Gestapo van zijn bed getild, naar Buchenwald getransporteerd (geen uitroeiingskamp dus), om uiteindelijk door de Russen bevrijd te worden. Na wat omzwervingen in het onderwijs werd hij in 1956 docent aan de ULB, en bij de oprichting van de Nederlandstalige VUB gewoon (nu ja) hoogleraar filosofie. In 1982 ging hij op emeritaat en in 1995 overleed hij te Brussel.

Polariserende persoonlijkheid

De Meester met enkele Flamenco’s.

Leopold Flam leerde ik eind de jaren ’70 aan de VUB als student filosofie van nabij kennen, en ik raakte meteen geboeid door deze atypische prof, briljant, welbespraakt, charismatisch, eigenzinnig maar helaas ook egocentrisch en manipulatief.

Dat ikzelf wat apart stond in het studentenmilieu, toen gedomineerd door extreemlinkse militanten van AMADA en de ‘Revolutionaire ArbeidersLiga’ (die mekaar overigens beconcurreerden), intrigeerde hem en deed een klik ontstaan. Als marxist had hij een broertje dood aan doctrinaire scherpslijpers.

Ik ondervond al snel dat dit engagement niet vrijblijvend was: je kreeg direct een etiket opgeplakt door de academische goegemeente. Hij was een polariserende persoonlijkheid, je was voor of tegen Flam. Dat kwam zowel door zijn karakter, als zijn speciale opvatting over filosofie: geen voetnotenkrakerij van kamergeleerden, geen eindeloos memoriseren van namen en literatuur, maar een streven naar intellectuele autonomie, de zelfverwezenlijking van het kritische individu (‘subject’) dat durft te provoceren en een eigen moreel kompas construeert.

Helaas dreef die autonomistische cultus hem in het isolement binnen het academisch milieu, wat studenten, die met hem nog wilden samenwerken, kwetsbaar maakte. Hij was de promotor van mijn licentiaatsverhandeling, een persoonlijk gewrocht in Deleuziaanse stijl, maar dat konden zijn collega’s helemaal niet smaken. Was een andere prof toen voor mij niet in de bres gesprongen, de zelfverwezenlijking had ei-zo-na haar voltooiing bereikt en ik had kunnen fluiten naar mijn diploma.

Tragisch bewustzijn

Ville de Conflans – Saint Honorine

Leraar Samuel Paty, op straat onthoofd omdat hij in de les een Mohammedcartoon toonde.

Los van deze ervaringen, die ik zonder twijfel rangschik onder het motto ‘wat ons niet doodt, maakt ons sterker’, verdient Leopold Flam een hernieuwde belangstelling, en blijken zijn geschriften uitermate actueel.

We leven immers in een tijd dat de vrijheid van denken en spreken onder druk staat, veel meer dan toen in de jaren ’70. Geen twijfel hoe hij als ex-Buchenwaldklant vandaag zou gestaan hebben tegenover de woke-dictatuur, de politiek correcte dwangbuis, de oprukkende islamisering, en de nieuwe plannen van de Staatsveiligheid om critici van de mainstream media actief te volgen. Met de levensfilosofen Nietzsche en Heidegger als vaste leidraad, en in de tweede lijn Sartre, was hij een volbloed verlichtingsfilosoof die elke vorm van autoriteit of bevoogding verwierp.

Een vorm van persoonlijk activisme is dan onvermijdelijk voor wie dit spoor volgt. Vrijheid is niet iets vanzelfsprekends dat ons wordt toegeworpen, zoals je bij je geboorte een identiteitskaart krijgt. We moeten die vrijheid veroveren en héroveren, meter voor meter, elke dag opnieuw. Waarbij altijd opnieuw het dilemma oprijst tussen met de kop-tegen-de-muur-lopen, of plooien om niet te breken.

Dat dilemma maakt deel uit van wat hij als het tragisch bewustzijn opvatte: het besef dat we, ondanks alle mooie principes, meestal moeten schipperen, kiezen tussen aanpassingsgedrag om te overleven, of blijven rebelleren en misschien in het gekkenhuis eindigen. Of erger. We zijn niet sterk genoeg voor onze idealen, en wie de held uithangt gaat sowieso onderuit, al dan niet met een mooie grafrede. De balsem voor dit alles heet ironie en (zelf)spot, maar dat was aan Leopold Flam dan weer niet besteed.

In een Brussels café

Leopold Flam

De boeken van Flam – hij schreef er zo’n vijftig – zijn geen literaire pareltjes. Veeleer zijn het filosofische dagboeken of neergeschreven colleges. Boeken waren voor hem gemummificeerde gedachten, gestolde momentopnamen – daarin volg ik hem helemaal – die al verouderd zijn voor ze in drukvorm verschijnen. Maar de tekst kan opnieuw tot leven gewekt worden via het gesproken woord, vandaar dat ik het geven van lezingen rond mijn boeken minstens even belangrijk vind als die publicaties zelf.

Ik beschouw me dus wel als zijn leerling, niet als zijn volgeling. Flam heeft mijn kritisch instinct van een stevige intellectuele ‘fond’ voorzien. Dat de post mortem beeldvorming van een schrijver of kunstenaar soms gemaakt wordt door verkrampte zeloten, moeten we er maar bij nemen. Zo wilde de geboren Antwerpenaar Leopold Flam uitdrukkelijk als Vlaams filosoof door het leven gaan, in het besef dat taal een instrument van imperialisme kan zijn. In een Brussels café – zelf meegemaakt – kon hij zich opwinden over een kelner die hem niet in het Nederlands wou of kon bedienen. Maar zijn politiek correcte epigonen hebben er een ‘Belgisch filosoof’ van gemaakt, de zelfden allicht die de Wikipediapagina hebben opgesteld.

Daarover gesproken: ik vraag me af wat de vrijdenker en non-conformist Leopold Flam ervan had gevonden dat uitgerekend Kristien Hemmerechts, een van dé steunpilaren van het bekakte Vlaamse cultuurwereldje, zich zijn erfenis toeëigent. Dat zullen we nooit weten, voor de atheïst Flam is er na de dood niets behalve een verzameling geruchten. Bij deze.

Leopold Flam: ‘Ik zal alles verdragen, ook mezelf ‘, brieven en dagboekfragmenten, samengesteld door Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke – verkrijgbaar in onze webwinkel boeken.doorbraak.be

Guido Van Wambeke

Leopold Flam (1912 -1995 ), Vlaams filosoof en ‘ongewoon’ hoogleraar