‘Dat de Koran meerdere auteurs had lijkt me duidelijk’, is de titel van een knap interview in Knack door Rudi Rotthier van Guillaume Dye (ULB), mede-uitgever van een turf van 3500 bladzijden, Le Coran des historiens, bedoeld voor een groot publiek. De lezer zal het me niet kwalijk nemen dat ik niet naar een webwinkel ben gehold om dit boek in één adem uit te lezen, ik vermoed wel dat de 89 euro die dit mij zal kosten goed besteed zullen zijn. Toch wil ik nu al commentaar leveren.

Weten we echt weinig van het ontstaan?

Rotthier begint met te schrijven dat we weinig weten over het ontstaan van de islam. Dan wordt er geargumenteerd dat Mohammed amper ter sprake komt in de Koran. Dat klopt, ik vond vier vermeldingen in mijn Kramers-uitgave. Daar zitten we meteen met een eerste misvatting: dat de Koran een historisch boek zou zijn. Dat is het niet, het is een verzameling oproepen, met één centrale boodschap: gehoorzaam de boodschapper van Allah of er zullen jullie erge dingen overkomen. Als we alleen over de Koran beschikten, dan zouden we inderdaad zo goed als niets weten.

Gelukkig beschikken we over de traditie of Hadith. Dye zegt dat je slechts met voorbehoud daarop mag vertrouwen, en dat je daarom ook niet-islamitische geschriften moet raadplegen. Dat klopt natuurlijk. Tegelijkertijd zit de islamologie in een circulaire redenering vast. Enerzijds verklaart ze de Hadith voor onbetrouwbaar; anderzijds werkt ze geen criteria uit om de betrouwbaarheid te toetsen. Ze werpt het kind met het badwater weg omwille van twee argumenten: de Hadith is relatief laat uitgekristalliseerd (vanaf ongeveer 750, Mohammed overleed in 632); en de Hadith is afkomstig van partijgangers van Mohammed.

Veel vertelsels pasten niet in het verhaal

Wat ze te weinig in de rekening betrekken, is dat de verteltraditie onder de Arabische bedoeïenen heel sterk was, mede omdat de toehoorders delen van de verhalen kenden en censuur uitoefenden als de verteller te sterk afweek van wat hen was overgeleverd, zodat de mondelinge overdracht veel accurater kan zijn geweest dan we geneigd zijn te geloven. Maar ook dat de vertelsels, afkomstig van partijgangers, vaak niet passen in wat een gelovige over zijn profeet zou zeggen, tenzij er iets waar van zou zijn.

Het is een criterium dat werd uitgewerkt in de Leben Jesu Forschung in de 19de eeuw en bekend is geraakt door zijn gebruik door de grootste Jezuskenner van onze tijd, John P. Meier. Ik heb die methode, waar vele historici wantrouwig tegenover staan, ruim toegepast in mijn De kwestie M. Een gekaapte godsdienst (2017). Als je die consequent gebruikt in de Hadith dan bots je meteen op een verklaring voor de grootste contradictie in de Koran: waarom een godsdienst die op het eerste gezicht humaan lijkt, zo ontzettend sterk het geweld predikt.

Er was gewoon geen water

Het probleem was niet dat de ‘hogere’ godsdiensten, jodendom, zoroastrisme, christendom (verdeeld over sekten) niet doorgedrongen waren in het Arabië van voor Mohammed, maar dat zij het fundamentele probleem van die samenleving niet oplosten: de droogte. De bedoeïenen kenden de vruchtbare samenlevingen in Jemen, Syrië, Mesopotamië en Egypte, maar stelden vast dat hun remedie bij hen niet werkte, omdat er – behalve in wat oases – geen water was. Het gevolg was een voortdurende strijd tussen de clans, waarbij de oasebewoners sommige stammen lieten meegenieten van landbouwproducten als zij hen andere van het lijf hield. Door de onophoudelijke tribale vetes had niemand ooit wat.

De oplossing voor dit probleem werd door de halfchristelijke predikanten (de hanifs) gezocht in het monotheïsme: als de Arabieren de juiste God zouden vereren en vrede sloten, dan zou die het laten regenen. Dat werkte natuurlijk niet, mede omdat de bedoeïenen niet happig waren op een vreemde God. De oplossing werd gevonden door het genie Mohammed in Mekka, dat toen het centrum was van het polytheïsme: laat alle Arabieren de God vereren die hij hen zou aanduiden, en zich zo verenigen, dan zou hij hen naar de overwinning voeren tegen de buurvolkeren die hadden wat zij niet hadden.

Geen yasaïsme of dzjengisdom

Mohammed was helemaal niet uit op het verspreiden van zijn godsdienst, die voor hem (en voor zijn opvolgers) zuiver Arabisch was, hij was erop uit het onrecht te herstellen dat anderen hadden wat hij en de zijnen niet hadden, via de ghazwah of plundertocht. Zijn God kon daarom geen universele God zijn, want dan zou Hij die anderen beschermen. Het was een zuiver Arabische God.

De bedoeïenen die hij verzamelde interesseerden zich langs geen kanten voor zijn theologische boodschap (die overigens primair was). Wat hen lokte was de belofte van buit. Wat Mohammed deed was de ontzettende militaire macht van de onder elkaar strijdende stammen bundelen en op de buurlanden richten, ongeveer zoals Dzjengis Khan (1162-1227) dat zou doen met de Mongolen rond een religieuze Wet, de Yasa. Het verschil is dat de Mongoolse beschaving zo sterk haar stempel niet kon drukken op de beschavingen die zij overweldigde, zodat er nu niet zoiets als een yasaïsme of dzjengisdom bestaat.

Het zegel der profeten

De Arabische veroveringen waren duurzamer en dus vonden de kaliefen het nodig om hun bewind een steviger ideologische basis te geven, zoals Dye ook aanduidt. Zij putten uit verspreide geschriften uit de christelijke en joodse traditie die zij mengden met uitspraken die overgebleven waren van hun eerste krijgsheer. Dat amalgaam hangt alléén maar samen in de quasi-vergoddelijking van de stichter, ‘het zegel der profeten’, waarbij diens militaire impulsen gemengd werden met christelijke vredesboodschappen, zij het slechts geldig onder de Arabieren onderling. Ook de humane verzen waren slechts bestemd voor het ‘eigen volk’

Vele uitspraken kwamen helemaal niet van hem. De Korangeleerden slingeren natuurlijk met fatwahs als je dat zegt. Het kritisch denken laat zich echter niet beteugelen, vandaar nu het boek van Guillaume Dye en Mohammad Ali Amir-Moezzi (ed. Cerf). Ik verkneukel me er al op.

Guillaume Dye

Koran tot zijn ware proporties herleid