Dit jaar kenden haast alle Europese landen een lockdown van nagenoeg zes maanden, in verschillende gradaties. Dat kondigt een economische crisis aan zoals we er sinds de Tweede Wereldoorlog geen meer hebben gekend. Vooral kmo’s, winkels en horecazaken gaan over kop of zijn levensgevaarlijk verzwakt. En dat is het economische weefsel dat honderdduizenden gezinnen financieel in leven houdt.

Luc Pauwels stelde de Franse econoom prof. Guillaume Travers tien vragen over de gevolgen van corona.

Grote bedrijven de winnaars

Zullen we nog vele faillissementen kennen?
‘Op de beloofde steunmaatregelen heeft niemand een goed zicht. Samen met het systeem van technische werkloosheid zullen ze de schatkist miljarden kosten – zonder dat ze de vele duizenden wankele bedrijven in leven zullen kunnen houden. Zelfs bij onbeperkte heropening, zullen die niet snel hun vorige omzet terugvinden. Vele mensen zullen nog maanden voorzichtig en wantrouwig blijven.

Bedrijven die hun activiteit een beetje mogen hernemen zullen aanvankelijk meer geld verliezen dan toen ze gesloten waren. Gewoon omdat ze lonen moeten uitbetalen en waarschijnlijk niet zullen kunnen profiteren van extra steunmaatregelen. Sommige zullen even weer opengaan en daarna nooit meer. Kijk naar wat we nu al zien in de horeca.

Waar er een online alternatief bestaat, zullen de verloren klanten niet of niet onmiddellijk terugkeren. De grote bedrijven zullen sowieso de winnaars zijn. De regering kan zich niet veroorloven ze te laten vallen, want zoiets komt vooraan in het nieuws, weet je…

De sluitingen zullen onevenredig grote gevolgen hebben voor kleine en middelgrote bedrijven. Vele zullen verdwijnen of worden opgeslokt in algemeen onverschilligheid. Een langzame dood heeft voor onze bewindslui het voordeel dat ze geen lawaai maakt…’

Sociaal kapitaal

Zal dat geen bonus opleveren voor familiebedrijven?
‘Zeker. Paradoxaal genoeg zullen vele familie- of coöperatieve bedrijven het debacle beter doorstaan. Waar werkgevers en werknemers elkaar kennen en waarderen, kunnen flexibelere oplossingen worden gevonden om de crisis tijdelijk het hoofd te bieden (werkuren, kwaliteit van het werk, thuiswerk, vrije dagen enz.). Evenzo zorgen de langdurige relaties van een bedrijf met zijn klanten en leveranciers nu voor solidariteit en gemeenschappelijke belangen.

Omgekeerd zullen bedrijven waar de onpersoonlijke uitbuiting van werknemers troef is, nu niet van dit “sociale kapitaal” kunnen genieten dat noodzakelijk is om een bedrijf draaiende te houden in noodsituaties. Te grote bedrijven kunnen ook verzanden in extreem duur juridisch formalisme.

Economen hebben al lang aangetoond dat regelknevelarij een slecht substituut is voor de rijkdom aan informele relaties die binnen een familie of een gemeenschap bestaan. Voor goede relaties op de werkvloer is de dreiging met een procedure voor de arbeidsrechtsbank nu eenmaal minder probaat dan gewoon wederzijds vertrouwen. Dit verklaart de verbazingwekkende levensduur van familiebedrijven, zelfs in een context van globalisering.’

Wereldwijde vraag naar overheidsschuld

Zullen er staten failliet gaan?
‘Maatregelen ter ondersteuning van de economie zullen nieuwe, ongeziene records voor de overheidsschuld neerzetten. Op zijn Grieks. Kunnen staten dan failliet gaan? Op zeldzame uitzonderingen na lijkt dit hoogst onwaarschijnlijk. Ten eerste zijn staatsschulden, in tegenstelling tot aandelen, het enige bezit van bijna de gehele bevolking (bijvoorbeeld via staatsobligaties). Hier in gebreke blijven zou een aanzienlijk deel van de bevolking misnoegd maken. Of in paniek brengen.

Ten tweede zou een staat die zijn schuld niet terugbetaalt moeite hebben om onmiddellijk opnieuw te lenen. Dit zou een fatale handicap zijn voor landen met structurele tekorten. Vergeet niet dat in België het begrotingstekort driemaal sneller stijgt dan het EU-gemiddelde. Frankrijk heeft al sinds 1974 geen sluitende begroting meer gezien… De enige remedie zou een onmiddellijke en enorme verlaging van de overheidsuitgaven zijn. Maar daar is met zekerheid geen politiek draagvlak voor.

Ten derde is er een sterke wereldwijde vraag naar overheidsschuld, afkomstig uit landen als China. Daar werd in twee decennia een aanzienlijke rijkdom opgebouwd. Voor die overschotten is het moeilijk om grote ontleners (kredietnemers) te vinden. Chinese spaarders en banken hunkeren naar relatief veilige Europese en Amerikaanse beleggingen. Vanwege deze vraag waren de rentetarieven zelfs vóór de coronacrisis al historisch laag, hoewel de schulden ongekend hoog waren.

Ten slotte zullen de massale aankopen van staatsobligaties door de centrale banken de stijging van de kosten van de overheidsschuld uiteraard beperken. We zullen dus moeten leren leven met voortdurend hogere staatsschulden. Na ons de zondvloed.’

Overuren voor de geldpers

Leiden de centrale banken ons naar hyperinflatie?
‘De centrale banken, die onder druk staan om de economie te ondersteunen, hebben in alle landen uitzonderlijke maatregelen aangekondigd. Zo zegde de Europese Centrale Bank (ECB) de aankoop van activa aan voor een bedrag van 750 miljard euro. Voor vele mensen komen dergelijke aankopen neer op “geld drukken”. Ze verwachten dat dit zeer snel tot hyperinflatie zal leiden.

Deze kolossale bedragen worden natuurlijk uit het niets gecreëerd. Toch zijn de dingen ingewikkelder. We hebben hier te maken met een heel ander mechanisme dan het simpele “drukken van geld”. Deze bedragen worden immers gebruikt om activa te kopen. Dus wanneer de ECB 750 miljard euro aan liquiditeit in de economie injecteert, trekt ze tegelijkertijd 750 miljard euro aan activa terug. De geldhoeveelheid wordt daardoor weinig veranderd en het schrikbeeld van losgeslagen inflatie is ver weg.

Het is dit mechanisme dat verklaart waarom de talrijke “kwantitatieve versoepelingen” die sinds 2008-2009 werden doorgevoerd geen effect hebben gehad op de inflatie, ondanks de aanzienlijke bedragen die in omloop zijn gebracht. Wat de situatie kan veranderen, is het in omloop brengen van contant geld, door de directe distributie van geld aan huishoudens via allerlei toelagen en subsidies, het zogenaamde “helikoptergeld”.’

Vele partijen en overheden denken al aan dergelijke operaties. Maar meer om electorale dan om economische redenen, vrees ik. Dan pas zou de geldpers overuren beginnen draaien, met mogelijk desastreuze gevolgen.’

Indirecte middelen

Zijn we op weg naar de inbeslagname van spaarboekjes en bankdeposito’s?
‘Vele bedrijven zullen hun bankschulden niet kunnen aflossen. Om een dergelijke bankencrisis te financieren wordt soms het idee geopperd van een beslag op spaarboekjes en bankdeposito’s. Dit is een zeer onwaarschijnlijk scenario.

Ten eerste worden deposito’s tot € 100 000 gegarandeerd door de staat. Alleen de bedragen boven de € 100 000 zouden onder de hakbijl kunnen vallen, zoals het geval was in Cyprus in 2013. Het betrof een zeer klein aantal mensen, vooral omdat de garantie voor elke rekening afzonderlijk geldt: iemand die € 200 000 euro aan spaargeld heeft, kan zich volledig indekken door gewoon rekeningen te openen bij twee banken. Als de banken met ernstige problemen kampen, kunnen die weinige deposito’s boven de € 100 000 de tekorten echt niet opvullen.

De hand slaan aan spaarrekeningen van minder dan € 100 000 zou sociaal en politiek zo gevaarlijk zijn dat regeringen het waarschijnlijk niet zullen riskeren. Zij hebben er alle belang bij om indirecte, minder zichtbare middelen te vinden om banken te helpen, bijvoorbeeld via subsidies. Huishoudens de banken doen helpen via belastingen in plaats van spaargeld in beslag te nemen, heeft een groot voordeel voor onze overheden: dat van vaagheid.’

Overheidssteun in de verguisde heimat

Zijn we op weg naar de plundering van onroerend goed?
‘Om middelen te vinden, is de meest waarschijnlijke weg dus een verhoging van de belastingdruk, hoewel die nu al ongekend hoog is. Een optie is het fiscaal stropen van eigenaars van onroerend goed. Dat is aantrekkelijk voor de overheid.

Ten eerste kan onroerend goed niet naar het buitenland vluchten. Dit “sedentaire” karakter van onroerend goed verklaart waarom het nu al bijzonder belast is. Grondbezit is niet meer de basis van de sociale orde, zoals dat eeuwenlang het geval was in onze traditionele Europese samenlevingen. Nu hebben we te doen met vluchtig, roerend goed, “nomadisch”, zonder fysieke locatie.

Voor de dominante, links-liberale ideologie is onroerend goed “onproductief”. Het belasten van onroerend goed betekent al lang niet meer het rechtvaardig belasten van de “grootgrondbezitters”, maar het afbreken van de kleine zekerheid van gewone mensen. Een eigen huis is vaak hun enige veilige haven.

Dit is antisociaal beleid. De technocraten van het regime zijn tuk op ontwortelde mensen, verpauperde massa’s, nomaden in eigen land, meer bereid om goedkope “kansen” te nemen – voor zover er die nog zijn.

Een ander schandaal dat op komst is: veel bedrijven die al drie decennialang massaal aan het “delokaliseren” zijn naar lagelonenlanden, bereiden zich stevig voor op overheidssteun in de eens zo verguisde heimat. Dat is wat de globalisering kenmerkt: winsten worden gemaakt door het omzeilen van nationale regelgeving en belastingen en verliezen af te wentelen op de belastingbetaler van het land van oorsprong. Een voorbeeld? Renault. De productie is grotendeels verplaatst naar Oost-Europa of Noord-Afrika, en het hoofdkantoor van de alliantie met Nissan bevindt zich in Nederland, puur om fiscale redenen.

De huidige crisissituatie biedt landen een unieke kans om de controle te herwinnen en in ruil voor elke vorm van subsidie een terugkeer van industriële activiteiten te eisen. Dergelijke beslissingen vragen echter een sterke politieke wil en moed. Nochtans zit de wind mee: vele multinationals zijn zich plots bewust geworden van de kwetsbaarheid van hun productieketens. Die zijn te lang, te gefragmenteerd en te geglobaliseerd. Als de onderdelen die nodig zijn voor de productie van een auto uit 150 landen komen en we geen voorraden hebben wegens te duur, dan kan elke verstoring van de wereldhandel, hoe klein ook, de productie stoppen.

Deze “systemische” kwetsbaarheid kennen de multinationals intussen. Maar niet de overheid. Althans maakt ze er geen gebruik van. Ze kiest liever voor de gemakkelijkheidsoplossing: huiseigenaars extra belasten.’

Big brother-administratie

Zijn we op weg naar nieuwe sociale opstanden?

‘Ja, maar het zal nog even duren. Verwacht geen nieuwe, apocalyptische maatregelen om de staat en de banken te redden. En dus ook geen steekvlamrevoltes. Het is waarschijnlijker dat de situatie geleidelijk zal normaliseren. Dat wil zeggen, nog meer sluipende ondermijning van de samenleving door een beetje meer abstracte heffingen, een beetje minder openbare diensten, maar wel meer big brother-administratie, nog meer verstedelijking, verloedering en gebetonneerde ontgroening. Zo zullen de technocraten de illusie hebben – en vooral prediken – dat de problemen geleidelijk aan verminderen.

Dat halve maatregelen niets oplossen, is geen probleem voor onze regeringen zonder visie: ze willen niets opbouwen, ze willen alleen blijven voortsukkelen. Zich een beetje langer voortslepen, tot de volgende verkiezingen. In perfect stilzwijgen over de breuken in onze samenleving.

Deze logica stuit echter op enkele onvoorziene gebeurtenissen, zoals de gele hesjesbeweging. Niet meer dan een symptoom? Zullen we zien. Waarschijnlijker is dat de huidige crisis de onevenwichtigheden alleen maar zal verergeren en toekomstige revoltes aanwakkeren. Wanneer dat zal gebeuren? Niemand die het weet. Maar het broedt. Ondertussen komt het onze bewindslui zeer goed uit dat het coronavirus erin geslaagd is van elke buur een verdachte te maken en een fobie voor publieke bijeenkomsten te creëren.’

Politieke wil nodig

Zal de de-globalisering aanslaan?

‘De coronacrisis is een product van de globalisering: planetaire bewegingen van goederen en mensen, samen met de delokalisatie van de productie van strategische goederen. Het is echter een illusie te geloven dat de omgekeerde beweging, de de-globalisering ‘vanzelf’ tot stand zal komen. Die kan alleen blijvend zijn als ze wortelt in de politieke wil om, in het belang van het volk, tegen de belangen van het grootkapitaal in te gaan. Dat zal, na flink door elkaar te zijn geschud, snel op zoek gaan naar nieuwe manieren om wereldwijd zijn winsten te maximaliseren.’

Wie gelooft dat de terugkeer van industriële activiteiten spontaan zal plaatsvinden, illustreert de huidige zwakte van onze beschaving: we willen iets, maar we hebben niet de politieke wil om het door te drukken. We willen dat alles rimpelloos verloopt, zonder haperingen, zonder dat we iets moeten zeggen of doen. Dat is uiteindelijk een vorm van liberale “laissez faire”, van loslaten. Het liberalisme heeft onze ruggengraat verweekt.

De grote les van corona is dat alleen landen en volkeren met politieke wil, toekomst hebben. Tegenover een verzwakt Europa wil China niet de-globaliseren: het wil ons steeds meer overspoelen met zijn producten – niet alleen plastic gadgets, maar ook strategische goederen. 90% van onze geneesmiddelen worden nu al in China geproduceerd. En gewone mondmaskers, oei, voor onze industrie al te ver gegrepen.

Strategisch inzicht

Zijn we op weg naar een nieuw Chinees imperialisme?
‘China is de grote politieke winnaar van de coronacrisis. Peking toont vastberadenheid en strategisch inzicht. Precies wat Europa en de VS ontbreekt. China kan profiteren van de kwetsbaarheid van Europa, verstrikt in economische en financiële problemen, verlamd door regelknevelarij en progressisme, om zijn slag te slaan: bezit nemen van technologische en industriële kroonjuwelen, herziening van handelsovereenkomsten afdwingen enz.

Hoewel het Amerikaanse imperialisme niet gemakkelijk zal verdwijnen, zal het steeds minder de middelen hebben om zijn ambities waar te maken. Terwijl China daartoe steeds meer middelen heeft. Het ene imperialisme door het andere vervangen – dat lijkt de intentie van Xi Jinping te zijn.

Het zal steeds ingewikkelder worden om ons daartegen te verzetten. De Europeanen hebben hun strategische infrastructuur bijna opgegeven, terwijl de Chinezen een agressief beleid voeren om markten te veroveren. Hun bedrijven zijn gewapende armen van de staat. Denk aan Huawei in telecommunicatie. Inzicht en politieke wil zullen essentieel zijn: zullen we tijdig beseffen dat het Chinese model net zo ver ligt van onze traditionele Europese waarden als het Amerikaanse model?’

Coördinatieprobleem

Zijn we op weg naar een nieuw protectionisme?
‘Goed mogelijk. Ook al ontbreekt het tegenwoordig aan politieke wil in Europa, toch zou de terugkeer van het protectionisme onvoorzien kunnen beginnen. Vrijhandelsovereenkomsten veroorzaken wat de economen een “coördinatieprobleem” noemen: het ene land wil alleen lid worden als andere landen hetzelfde doen. Omgekeerd wil geen enkel land zijn grenzen wijd openstellen als die van alle andere landen gesloten blijven.

Dat werkt ook in de omgekeerde richting: als een of twee grote landen hun grenzen sluiten, kan een sneeuwbaleffect ontstaan. In een mum van tijd kunnen we dan weer tot een veralgemening van tolbarrières komen. De Wereldhandelsorganisatie (WTO) werd opgericht om een dergelijke instabiliteit te voorkomen. Geen enkele instelling is echter eeuwig. De overgang van vrijhandel naar protectionisme kan zeer snel gebeuren, nu sneller dan ooit tevoren.

De toekomst zal uitwijzen welke krachten winnen. De politieke wil van Europa – en van elke natie – kan helpen om het evenwicht naar de ene of de andere kant te verschuiven. Voor inzicht en politieke moed bestaan geen alternatieven.’

Guillaume Travers

Leren uit de PFOS-vervuiling

Prof. Guillaume Travers: ‘Na de coronacrisis, de globalisering terugdraaien’