Op Valentijnsdag 1989 – dat is dertig jaar geleden – sprak de geestelijke leider Ruhollah al-Mousavi al-Khomeini vanuit Teheran een fatwa uit tegen de Indiase schrijver Salman Rushdie. Even voordien had Rushdie De duivelsverzen geschreven. De ex-moslim stak de draak met Allah en zijn profeet, wat leidde tot een ongeziene woede in de moslimwereld.
Khomeini – de toenmalige geestelijke Iraanse leider – sprak een fatwa uit waarin hij alle moslims ter wereld opriep om niet alleen de auteur van het boek, maar tevens alle redacteurs en uitgevers die op de hoogte waren van de inhoud, te doden. Rushdie had niet alleen een fout boek geschreven, hij was ook een ‘afvallige’. Hij had het islamitisch geloof afgewezen, wat leidde tot een terdoodveroordeling.

Furieuze islamitische reacties

Een literaire hoogvlieger was het boek zeker niet. Begin jaren 90 heb ik een poging ondernomen om De duivelsverzen te lezen, maar verder dan pagina 100 ben ik nooit geraakt. Het boek is een doolhof van verhaaltjes en opsommingen, waar je als lezer hopeloos in verdwaalt. Een stevige rode draad doorheen het boek ontbreekt. De twee hoofdpersonen blijven in raadsels gehuld en zijn amper uitgewerkt. Buiten wat passages over Mohammed – die aan de aardse genoegens bezwijkt – stelt het boek niet veel voor. Maar door de furieuze islamitische reacties op de persoon van Rushdie werd het boek een ‘megaseller’. 25 miljoen exemplaren gingen over de toonbanken. Ik vraag me af hoeveel daarvan het boek helemaal hebben gelezen.
De gevolgen zijn gekend. De auteur van het omstreden boek leeft al dertig jaar ondergedoken. In zijn boek Joseph Anton vertelt hij het relaas van zijn leven als vluchteling, waarbij hij om de haverklap moest verhuizen. De hysterische reacties in de moslimwereld zijn genoegzaam gekend.

Lekker middeleeuws

De door Khomeini uitgevaardigde doodstraf was uniek. Het toonde aan in welk mentaal tijdsgewricht Khomeini en miljoenen moslims le(v)(efd)en. We moeten teruggaan naar de zomer van 1580 toen Filips II een prijs van 25.000 gouden kronen op het hoofd van Willem van Oranje had geplaatst. Sindsdien deed zich geen vergelijkbaar geval voor. De vergelijking loopt wel wat mank omdat Filips II zich beperkte tot zijn eigen rechtsgebied — de Nederlanden — terwijl Khomeini zich richtte tot de hele wereld. Karel van het Reve schreef ooit: ‘Adolf Hitler – ook een fundamentalist – is nooit zover gegaan dat hij een beloning uitloofde voor wie er in slaagde om in Engeland, Frankrijk, Zweden of Amerika Kurt Tucholsky of de gebroeders Mann, of Bertolt Brecht te vermoorden. Ook Hitlers collega Jozef Stalin, die heel wat schrijvers om zeep heeft laten brengen, beperkte zich tot zijn eigen territorium. Hij heeft nooit een prijs gezet op het hoofd van Ivan Boenin, hoewel die over Karl Marx en zijn profeten veel ergere dingen schreef dan Rushdie over Allah en Mohammed.’ Er zijn verschillende moordpogingen op Rushdie ondernomen. Zonder succes. Intussen is de prijs op zijn hoofd in 2016 door een vereniging van Iraanse staatsmedia opgetrokken tot meer dan vier miljoen dollar. ‘De fatwa tegen de schrijver getuigt van diepgewortelde geweldsfantasieën en intolerantie in de Iraanse en de islamitische cultuur.’

De laffe houding van het Westen

Nog aangrijpender is de laffe houding van het Westen, dat aanvankelijk met grote verontwaardiging reageerde, maar als snel slaafs kroop voor de Iraanse geestelijke leider. Wie herinnert zich niet de laffe uitspraak van de Amerikaanse oud-president Jimmy Carter in 1989: ‘Het boek is een belediging voor het heilig geloof van onze moslimvrienden.’ De aartsbisschop van Canterbury en tal van Britse ministers veroordeelden het boek. Moorden werden gepleegd. Boekhandels brandden uit, en nog veel meer van dit fraais, maar de politie trad niet op. In sommige zaken werden de sporen naar daders uit de moslimwereld genegeerd of bewust niet nagetrokken, om de ‘vrienden uit het Nabije-Oosten niet voor het hoofd te stoten’.
Minstens zestig mensen stierven door de controverse rond Rushdie. Sindsdien zijn er in naam van Allah en zijn profeet reeds duizenden aanslagen gepleegd over de hele wereld, ook in het Westen. In 2006 zei Hezbollah-leider Hassan Nasrallah nog: ‘Miljoenen moslims zijn bereid om hun leven te geven voor de eer van de profeet. We moeten klaar zijn om er alles voor te doen.’ In 2017 werden er 2029 islamitische aanslagen in 61 landen gepleegd, waarbij 15.641 mensen werden vermoord. De getallen spreken tot de verbeelding.

Europese burgeroorlog?

De Rushdie-rel is de afgelopen decennia tot gigantische proporties uitgegroeid. De decennia aanhoudende fatwa tegen de schrijver staat symbool voor de diepe afkeer van de islamitische wereld voor het Westen. Volgens Eric Zemmour staan we in onze multiculturele samenleving op de rand van een burgeroorlog. De Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger stelt dat er in de Europese steden reeds ‘moleculaire burgeroorlogen’ aan de gang zijn. ‘We verbeelden ons dat de onbegrijpelijke strijd zich ver weg afspeelt. Maar dat is zelfbedrog. In werkelijkheid is de burgeroorlog al lang doordrongen in de wereldsteden. We maken onszelf wat wijs als we denken dat er vrede heerst, alleen omdat we nog steeds ons brood kunnen kopen zonder door sluipschutters te worden neergeschoten.’
Enige literaire overdrijving zal Enzensberger niet vreemd zijn, maar het is wel een feit dat we in totaal gesegregeerde maatschappijen leven. We bevinden ons in verschillende werelden waar tussen hoge muren worden opgetrokken. ‘Of je nu praat met een heel orthodoxe of een heel liberale moslim, ze hebben gemeen dat ze anders denken over de rechten en plichten van mannen en vrouwen dan wij. Dat heeft niet alleen met tradities te maken, maar ook met de basisteksten van de Koran’, aldus Jan Leyers.

‘Omdat God bestaat, is alles toegestaan.’

Om deze ‘theologische houding’ te duiden, kunnen we ons steunen op vier belangrijke kenmerken die door Paul Cliteur en Dirk Verhofstadt worden geduid. Vooreerst zijn er de ethische goddelijke grondvesten, waardoor iedere morele categorie een absoluut, dwingend en superieur karakter heeft. Daardoor wordt de westerse rechtsorde – gebaseerd op de idealen van de Verlichting – afgewezen. Vrome moslims schuiven een transcendente rechtsorde naar voor, superieur aan iedere aardse rechtsorde. Het slaafs, kritiekloos volgen van religieuze leiders op basis van een vermeende kennis van de goddelijke bronnen, is een ander kenmerk. Tenslotte is er de rotsvaste overtuiging om te sterven voor het geloof, want ‘Wie voor zijn geloof sterft, komt terecht in de hoogste regionen van de hemel en verdient de martelaarskroon of de kroon des Levens.’
Deze explosieve cocktail zorgt ervoor dat moslims over de generaties heen aan hun geloof blijven vasthouden, zelfs radicaliseren en superieure gevoelens koesteren.

De ruggengraatloze elite

Zal de islam uiteindelijk haar heerschappij in Europa kunnen vestigen? Stevenen we af op een Eurabië? Wordt de autochtone bevolking stilaan weggedrukt door de islamitische nieuwkomers? Ik denk niet dat het zo’n vaart zal lopen. De islam is zeker niet de godsdienst van de toekomst en bevindt zich volgens Hamed Abdel-Samed zich zowel cultureel als maatschappelijk op de terugtocht. Behalve woede en geweld heeft de islam amper antwoorden op tal van mondiale ontwikkelingen. Een snelgroeiende, arme, onderdrukte en slecht opgeleide bevolking, uitputtende olievoorraden en drastische klimaatveranderingen bedreigen daarenboven de economische basis van de landen waar de islam overheerst en verscherpen de regionale en religieuze conflicten. Volgens Abdel-Samed zit de islam in een terminaal stadium, maar zou de eindstrijd wel eens erg brutaal kunnen verlopen.
Waar ik me wel grote zorgen over maak, zijn de oplopende spanningen in de binnensteden, de groeiende segregatie, de radicalisering, de toenemende afkeer van het Westen en bovendien het ruggengraatloos optreden van de heersende elite om de segregatie te doorbreken en de islam terug te dringen binnen de muren van de moskee.

De angst om kritisch te zijn.

Dertig jaar nadat Khomeini een fatwa uitsprak, leeft Rushdie nog steeds ondergedoken en is de prijs op zijn hoofd al aardig opgelopen. De islam is een hardvochtige, rancuneuze godsdienst. De ideologie en maatschappelijke organisatie ervan is niet compatibel met het verlichtingsdenken. Na Rushdie werden tal van andere critici van de islam vermoord. Het Westen is niet in staat om de islam van antwoord te dienen en legt de critici van de abrahamistische godsdienst steeds meer het zwijgen op. Rushdie lijkt steeds meer pessimistischer te worden: ‘De angst om kritisch te zijn over de islam is erg groot nu. Het boek zou nu niet meer gepubliceerd worden.’

Hamed Abdel-Samed

Je suis Salman Rushdie