De naam is Arnold van den Bergh, en hij wordt nu gezien als de ‘zeer waarschijnlijke verrader’ van Anne Frank en haar familie. Dat brengt de gemoederen op temperatuur, want Anne Frank is uiteindelijk in de lage landen maar ook daarbuiten een toonbeeld van de wreedheid van het nazi-regime en de Holocaust. Toch zijn er een paar kanttekeningen te maken bij dit verhaal.

Forensisch onderzoek

Vooreerst mag er melding gemaakt worden van het feit dat het hier een forensisch onderzoek betreft, en niet een historisch-wetenschappelijk onderzoek. Dat laatste laat zich – in principe – kenmerken door een bepaalde vaststaande methode waarmee de werkelijkheid wordt onderzocht en de uitkomst ervan is vooraf (hoogst) onzeker.

Een forensisch onderzoek is er een waarbij bewijsmateriaal wordt onderzocht met het oog op het objectiveren van bepaalde situaties en (criminele) handelingen die (mogelijk) gesteld werden. Het ene is het ander dus niet. Een forensische studie is doel gestuurd met een smal einde. Een historisch-wetenschappelijk onderzoek heeft een onbekend en vaak breed open einde.

In dit geval stelt de forensische studie dat er een 85% waarschijnlijkheid is dat de man in kwestie Anne Frank en haar familie verraden heeft bij de Nazi’s. Hij kende haar en haar familie, had een dochter van dezelfde leeftijd als Anne Frank, was zelf Jood, notaris en was lid van de Joodse raad. Een prominent figuur in Amsterdam dus, met een overvol contactenboekje.

Kan niet gevalideerd worden

Wie met zekerheid kan zeggen dat er een 85% zekerheid is omtrent een bepaalde bevinding, is zo zeker van die 85% dat hij eigenlijk 100% zeker is van de onderliggende stelling of bevinding. Dat is problematisch als het niet door historisch-wetenschappelijk gevalideerd kan worden.

Van den Bergh was een machtig man die met de machthebbers in Amsterdam (met name Göring en zijn entourage), maar ook in Duitsland een partijtje driedimensionele schaak wist te spelen en dat loonde. Zelf kon hij beroep doen op een ‘Sperrung’ een tijdelijk vrijstelling op transportatie (waarvan hij er drie kreeg), kreeg een Calmeyer-status en werd uiteindelijk ‘ontjood’.

Calmeyer-status

De Calmeyer-status is vernoemd naar Hans Calmeyer, een Duitse jurist werkzaam in Den Haag tijdens de oorlog. Wilde men van het statuut van ‘voljoods’ af dan kwam men bij hem als ‘Rassenreferent’ terecht, die bij al dan niet terechte twijfel over de afstamming van een persoon iemand kon omzetten van ‘voljoods’ naar ‘halfjoods’, ‘kwartjoods’ or ‘arisch’. Met alle voordelen van dien. Hij leek bereid mee te denken met (sommige) Joden en liet met enige regelmaat valse bewijzen toe.

Onze Joodse notaris kwam onder drukte te staan toen Göring en zijn aanhang aan macht moesten inleveren in Nederland en gebruikte een lijst met ondergedoken Joden in Amsterdam die hij bezat als pasmunt om de situatie van zichzelf en zijn familie te verzilveren. Of het wenselijk is om met dit soort van onderzoek en beperkte zekerheid de naam van de man finaal door het slijk te halen is nog maar de vraag.

David Cesarini’s Endlösung

Maar toen het verhaal enkele dagen geleden naar buiten werd gebracht, kwam het magistrale boek van David Cesarini ‘Endlösung’ dat ik enkele jaren geleden las, terug in herinnering. Het is ondertussen uitgegroeid tot het standaardwerk inzake de Holocaust en de Jodenvervolging. Niet ten onrechte.

Hij haalt heel wat aspecten van dat deel van onze geschiedenis naar boven die vooralsnog – ten onrechte – onbelicht zijn gebleven, ondanks al enkele decennia van onderzoek naar deze periode. (Tip: wie het boek wil lezen, lees het in het Duits. Menig hoofdstuk is uitgebreid door Duitse onderzoekers (onder Cesarini’s supervisie) en dus niet aanwezig in de originele Engelse of vertaalde Nederlandse editie.)

Eéndimensionele geschiedschrijving

Datgene dat mij met name bijbleef waren zijn inzichten, die hij als beleefde aanklachten formuleerde, dat het Jodenverhaal te vaak als een ééndimensioneel verhaal wordt weggezet, waarbij anekdotisch verhaal van overlevenden structureel historisch-wetenschappelijk onderzoek van de radar duwde of bemoeilijkte.

Dat laatste was sowieso lastig omdat gedurende een lange periode na de oorlog, veel historisch materiaal terzake niet publiekelijk beschikbaar werd gemaakt. Dat men het menselijk leed aandacht wil geven is begrijpelijk en nodig. Maar het blijft anekdotisch en levert continu het gevaar op dat persoonlijke ervaringen als structurele gegevens worden verankerd en weggezet in onze geschiedschrijving. Dus als persoonlijke reflecties – die toch per definitie ook gekleurd (‘het subject’) zijn – een structureel en thematisch inzicht vertroebelen of bemoeilijken is er een probleem.

Een probleem dat andere inzichten verhindert en triviaal maakt. Eén van die alternatieve krachtlijnen die Cesarini beschrijft en die lang onbelicht zijn gebleven was net het in deze kwestie relevante aspect van ‘het kwade dat de Joden elkaar hebben aangedaan’ tijdens de oorlog. Het is kort gezegd te makkelijk om de Joodse gemeenschap als 1 homogeen blok weg te zetten, of de schade die Joden elkaar berokkenden als secundaire effecten van de primaire agressie van het Nazibewind weg te schrijven.

De bijzondere ontologische en epistemologische aard van het begrip ‘waarheid’

Het begrip waarheid is een lastig concept geworden in deze postmoderne en waarde-vloeibare tijden. Het lijkt een verhaal van bewegende panelen, en simuleert het grapje van tien blinden die een olifant beschrijven en met totaal andere definities komen afhankelijk van welk deel ze mochten betasten.

Maar de singulariteit van de ‘waarheid’ loslaten is niet kosteloos. Iets geloven of er overtuigd van zijn los van enige verknoping met de waarheid is uiteindelijk een doodlopende straat. De waarheid heeft uiteindelijk meestal meerdere dimensies die met elkaar vervlochten zijn. Die vervlechting kennen en bestuderen werkt beschavingsverhogend. Ook wat de Jodenkwestie betreft.

Het helpt alle partijen als al die dimensies van het Jodenvraagstuk uit de schaduw komen. Dat doet niets af aan het emo-compassionele aspect van anekdotes en de waardevolheid ervan, maar los van een breder kader waarin ze een hogere rol spelen, verliezen ze na verloop van tijd hun waarde en signaalfunctie. De taal die we gebruiken om onze geschiedschrijving te documenteren is niet enkel descriptief, of normatief maar ook creërend. Het is een voorloper en voorafname op de toekomst die zich altijd weer op een assymetrische wijze weet te herhalen.

Hans Calmeyer

De Joodse notaris, Anne Frank en hedendaagse geschiedschrijving