Op 27 januari kwam Yuval Noah Harari — ‘een van de invloedrijkste denkers van de 21e eeuw’ – de Lotto Arena vermaken. ‘Gewone’ tickets kostten tussen de €52 en €175. Een prikje om de ‘intellectuele rockster’ aan het werk te zien. In het post-truth-tijdperk is Harari de enige historicus die een poging doet om onze nood aan een coherent geheel te bevredigen. Het ligt nu eenmaal in de aard van de mens om op zoek te gaan naar een canon en de brenger als Messias te onthalen.

Dat hij daarmee menig vakspecialist op zijn – te lange – tenen trapt is begrijpelijk. Dat hij hierbij soms uit de bocht gaat, niet meer dan normaal. Het Britse weekblad New Statesman was onverbiddelijk hard voor zijn laatste worp. Het boek werd afgedaan als een banaal zelfhulpboek met een middelmatige schrijfstijl die wijst op een bloedarmoedige argumentatie en analyse. Is Harari de hype waard?

Ontworteld individu

Harari brengt ons — na een nihilistisch uitstapje — het ‘dataisme’ als de Heilige Graal waarbij we ‘evolueren’ naar ‘Homo Deus’. Maar ook deze fase is tijdelijk en betekenisloos. Na het lezen van zijn boeken blijf je met een unheimlich gevoel achter. Ze lezen soms als een bundeling van columns, interessant, maar er is kop noch staart aan te krijgen.

Harari heeft een haast obsessieve visie op de — volgens hem zinnebeeldige — natiestaten die zin en identiteit bieden tegenover de uitdagingen van de globalisering. Contingenties spelen hun rol, maar hij deconstrueert de capaciteit om als soort een burgerlijke samenleving te bouwen op basis van een gedeelde cultuur.

Harari vertrekt vanuit een wereldbeeld waarbij de vrije wil als basis voor een zinvol leven een fata morgana blijkt te zijn en intrusieve bedrijven ons leven domineren. Het zijn algoritmes die ons bepalen. Noem het ‘mensenhacken’. We hebben onze vrijheid geofferd op het altaar van instant gratificiation. Dagelijks maken we keuzes waarvan de uiteindelijke optelsom ons zal doen eindigen in een digitaal despotisme.

Nood aan cultuurkennis

Volgens de schrijver zal deze vierde industriële revolutie een overbodige klasse van mensen creëren die over geen enkel drukkingsmiddel meer beschikt om haar rechten af te dwingen. Zolang de seculiere samenleving dogmatisch blijft geloven in de religie van de mensenrechten zal ze problemen ondervinden, aldus Harari.

De historicus gaat echter voorbij aan het ethisch bewustzijn dat voortvloeit uit psychische vermogens zoals emotie en empathie. Volgens Aristoteles hebben we deugdvorming te wijten aan nabootsing dankzij verbeelding. Na nabootsing wordt de deugd een gewoonte of een vooroordeel. Voor deze gewetensvorming hebben we nood aan cultuurkennis en sterke kerninstellingen. In feite stelt Harari de liberale democratische rechtstaat op de helling. De rechtsbeginselen van John Locke, de vrije markt, wederzijdse rechten en plichten zijn telkens gebaseerd op het axioma van het autonome, verantwoordelijke individu.

Essentiële begrippen

Voor de Duitse filosoof Max Scheler was het feit dat mensen zichzelf en anderen zien als in vrijheid handelende personen het startpunt voor de manier waarop mensen met elkaar omgaan. Deze relatie ligt aan de grondslag van het morele leven en de wederzijde aansprakelijkheid. Het ‘gevoel van verantwoordelijkheid’ zoals de Duits-Joodse filosoof Hans Jonas het omschreef. Persoonlijkheid, vrijheid en verantwoordelijkheid zijn essentiële begrippen.

Het verdringen van deze begrippen door pseudowetenschappelijke en technologische sciencefiction om menselijke relaties te beschrijven is een van de oorzaken voor het gebrek aan harmonie. Depersonaliserende opvattingen van de menselijke conditie, schrijft de onlangs overleden Roger Scruton, zijn de oorzaak van al onze moderne uitdagingen zoals de collectieve zoektocht naar intrinsieke waarden, massamigratie, milieuproblemen, het klimaatvraagstuk et cetera. Dat autonomie en determinatie nochtans niet wederzijds exclusief zijn, betoogde Spinoza al.

Harari-paradox

Harari maakt kennelijk geen abstractie tussen ‘geloof’ en ‘conventie’ en verwart materieel en immaterieel al wat echt is en wat fictie is. Mensen zijn niet gelovig omdat ze dat zomaar beslissen. Ze zijn gelovig omdat het deel uitmaakt van hun cultuur en ervaringen. Conventies daarentegen zijn een collectieve beslissing met een bepaald doel. Links rijden in het Verenigd Koninkrijk is een sociale conventie en geen geloof. Nochtans zijn beiden immaterieel.

In de inleiding van 21 lessen voor de 21e eeuw krijgen we een oproep om vorm te geven aan onze cultuur. Maar hoe? Als al onze verlangens toch maar lukrake spelingen van algoritmen zijn? Er blijft dan namelijk maar weinig intersubjectieve fictie over waarrond je je verzet kan opbouwen. Dat is de Harari-paradox: het uiteenvallen van alle menselijke zingevingsstructuren is iets waarvoor hij expliciet waarschuwt, maar impliciet propageert als enige morele optie. ‘Waarom pleit Harari niet voor veerkracht in plaats van flexibiliteit? Op zijn minst om niet meegesleurd te worden in een dynamiek van technologische vooruitgang die alles wat ons menselijk maakt opzij schuift?,’ vraagt Nadia Sels zich af op Rekto:Verso.

Opgaan in algoritmes?

Beschrijft Harari of schrijft hij voor? Flexibiliteit is de deus ex machina. In deze vloeibare tijden kunnen we enkel nog van waarde zijn als we bereid zijn om zo fluïde te worden als de datastroom in persona. Het opgaan in algoritmes is de wens van het onzeker kind in ons dat niets liever wil dan een almachtige houder die de zaakjes voor ons oplost. Je niet meer verantwoorden tegenover een innerlijke rechter. Het geeft een gelukkig gevoel om beroofd te zijn van de lastige taak van denken. Dat je dan ook beroofd bent van je recht op spreken moet je er maar bijnemen.

Brave New World van Aldous Huxley werd tenminste nog gelezen als dystopisch omdat men wist dat het leven in een constante cyclus van plezier met het opgeven van vrijheid als zoenoffer alleen maar leidt tot een onmondige en homogene kudde volgzame burgers. Het zal niet verwonderen dat sujetten als Zuckerberg — die het niet zo nauw nemen met data en privacy — Harari omarmen als hun goeroe.

Vooral vraagtekens

Finaal stelt Harari dat de enige echte oplossing vervat zit in het globaliseren van de politiek. De ervaring leert ons nochtans dat centralisering en bureaucratisering linea recta tot malgoverno leiden. Dat beseft Harari ook. Als een heus tsjevenpamflet leest Harari als enerzijds-anderzijds. Enerzijds wil hij stelling innemen, anderzijds zegt hij dat het allemaal moeilijk te voorspellen is.

Het is vreemd dat Harari de rationaliteit van de mythe van de farao wel inziet, maar het authentieke zelf en de vrije wil rücksichtslos verwerpt. Bij mijn weten is menselijke waardigheid ook nooit bij een autopsie teruggevonden, maar net daarom zo hard nodig als ‘verbeelding’. Harari’s boeken schudden je wakker en zetten je aan het denken over je eigen mens- en maatschappijbeeld. Zijn boeken zitten echter vol vraagtekens. Harari slaagt er paradoxaal genoeg in om de exacte wetenschappen als ultieme waarheid voor te stellen en tegelijk te benadrukken dat mensen de wereld slechts kunnen ordenen via intersubjectieve ficties. Het is hoog tijd om aan onze ‘nobele leugens’ te schaven, anders moeten we het misschien wel met de feiten doen.

Hans Jonas

Het totalitaire algoritme met een groene kleur

Wil de echte Harari opstaan?