Op zijn landgoed met de idyllische naam ‘Waldfrieden’ vond de gewezen luitenant-kapitein Hans Paasche precies 100 jaar geleden een gruwelijke dood. De 39-jarige weduwnaar was op die zonnige meidag met zijn kleine kinderen gaan zonnebaden aan een nabijgelegen meertje, toen 60 soldaten van het anticommunistische doodseskader ‘Organisation Consul’ zijn landhuis omsingelden. Paasche zou er zogezegd wapens verborgen hebben om er de gevestigde orde mee te willen omverstoten.

In de jonge Republiek van Weimar kwam de beschuldiging een ‘Umstürzler’ te zijn neer op een doodvonnis. De dorpspolitieman wenste Paasche in zijn woning te spreken. Toen Paasche op weg naar huis de soldaten opmerkte, wist hij wat hem te wachten stond. Hij probeerde zich nog te redden in een bos, maar werd – voor de ogen van zijn kinderen – ‘auf der Flucht erschossen’, zoals zijn moordenaars hun handelswijze achteraf rechtvaardigden.

Burgerlijk milieu

Wat had Paasche zo gehaat gemaakt bij de Duitse rechterzijde? Zonder enige twijfel: zijn bijtende cultuurkritiek op het conservatieve Duitsland en zijn pacifistische overtuiging. Nochtans was Paasche zelf een telg uit een burgerlijk milieu – zijn vader Herman Paasche (1851-1925) was nog vicepresident van de Reichstag geweest – en had hij gediend bij de keizerlijke marine. Op de leeftijd van 19 jaar was hij de loopbaan van marineofficier ingeslagen. In 1905 geraakte hij betrokken bij het neerslaan van de Maji-Maji-opstand in de Duitse kolonie Deutsch-Ostafrika (het latere Tanzania). Hij werd gedecoreerd met de ‘Kronenorden mit Schwertern’, maar gedroeg zich allesbehalve als een sabelsleper.

Intussen had hij al een grote liefde voor Afrika ontwikkeld – hij leerde zelfs Kisuaheli om met de plaatselijke bevolking te kunnen communiceren. Als bevelvoerend officier knoopte hij vredesonderhandelingen met de opstandelingen aan om zo snel mogelijk een einde aan de gevechten te maken. Dat zinde zijn oversten niet die een harde opstelling verwachtten. Paasche werd van zijn commando ontheven. Kort daarop nam hij zelf ontslag. Voortaan zou hij zijn landgoed in de Neumark (thans Polen) besturen.

Reformbeweging

Eerst echter ging Paasche nog met zijn bruid Ellen Witting in 1909-1910 op huwelijksreis naar oostelijk Afrika. Het koppel leefde enkele maanden aan het Victoriameer. Terug in Duitsland begon Paasche de maatschappij te bekritiseren vanuit de ervaringen die hij in Afrika had opgedaan. Hij engageerde zich in de reformbeweging die een reactie was op de industrialisatie, de verstedelijking en het materialisme van het keizerlijke Duitsland.

Het verwondert dan ook niet dat hij als een van de hoofdredenaars optrad op de ‘Erster Freideutscher Jugendtag’ op de berg Hoher Meißner in oktober 1913, de grote bijeenkomst van de jeugdbeweging tegen de ‘verkramptheid’ van de burgerlijke maatschappij. Een van de prominente deelnemers was overigens de socioloog Hans Freyer, auteur van Revolution von rechts (1931).

Montesquieu

In Der Vortrupp, een tijdschrift van de reformbeweging, publiceerde Paasche in 1912-1913 in verschillende afleveringen het fictieve reisverhaal Die Forschungsreise des Afrikaners Lukanga Mukara ins innerste Deutschland (‘De ontdekkingsreis van de Afrikaan Lukanga Mukara in de binnenlanden van Duitsland’). De Lettres persanes van Montesquieu stonden hiervoor model. De grote Franse verlichtingsfilosoof liet in die beroemde briefroman uit 1721 Perzische reizigers tijdens hun bezoek aan Frankrijk brieven naar het thuisfront schrijven waarin ze hun verwondering uitdrukken over de plaatselijke zeden en gewoonten.

Naar analogie daarmee hield Paasche zijn landgenoten de cultuurkritische spiegel van een fictieve reiziger uit Afrika voor. ‘Lukanga Mukara’ maakt zich bijvoorbeeld vrolijk over korsetten die vrouwen veranderen in ‘wandelende schildpadden’. De gewezen officier Paasche verkondigde ideeën die ongewoon waren voor iemand met zijn burgerlijke achtergrond: hij kwam bijvoorbeeld op voor dierenwelzijn, vegetarisme, vrouwenstemrecht. Door zijn kritiek op de koloniale politiek van het Duitse keizerrijk kwam hij zelfs in aanvaring met zijn eigen vader. Deze bekende statisticus verdedigde als nationaalliberaal en vicepresident van het Rijksparlement (1903-1909 en 1912-1918) nu net wel het koloniale expansionisme.

Proces

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914 werd Hans Paasche gereactiveerd als luitenant-kapitein. Zijn pacifistische ingesteldheid leidde echter al gauw, in januari 1916, tot zijn ontslag uit het leger. Hij scherpte zijn pen tegen de oorlogvoering en werd in 1917 omwille van het pamflet Die Waffen nieder! gearresteerd. Daarin stonden brisante zinnen als: ‘De militaire situatie is hopeloos. Aan een overwinning, zoals de generaals die nodig hebben om de drinkgelden van de te verwachten overwinning op te strijken, valt niet te denken (…). Daarom willen ze op zijn minst nog lang genieten van de hoogconjunctuur van de oorlog. Enkel het proletariaat met zijn klassenbewustzijn kan de oorlog beëindigen.’

Normaal gezien zou zoiets een proces wegens hoogverraad met zich meegebracht hebben. De militaire autoriteiten schrokken er echter voor terug. Paasche was immers de zoon van de vicepresident van de Reichstag en de schoonzoon van Richard Witting (1856-1923), de gewezen directeur van de Nationalbank für Deutschland. En dus werd er besloten om Paasche als ‘geesteszieke’ te interneren. Witting is overigens een van de vaders van de grondwet van de Republiek van Weimar. Ook hij was pacifist, maar deed de acties van zijn schoonzoon af als dweperij.

Wereldverbeteraar

Hans Paasche was ervan overtuigd dat Duitsland als enige de schuld aan het uitbreken van de oorlog op zich had geladen. Zijn pogingen om de ‘schuldigen’ veroordeeld te zien stuitten op het veto van de regerende sociaaldemocraten (SPD). Paasche trok zich terug op zijn landgoed ‘Waldfrieden’ en hield er zich vooral met ecologische landbouw bezig. Hij bleef publiceren over politiek-maatschappelijke thema’s en sympathiseerde met de pas opgerichte Kommunistische Partei Deutschlands (KPD).

Zijn oud-collega’s in het leger was dit alles een doorn in het oog. Ook dat hij hen voorheen in het geschrift Ändert Euren Sinn! opgeroepen had om zich af te keren van de oorlog vonden ze onvergeeflijk. Het was maar een kwestie van dagen vooraleer sommige onder hen zouden toeslaan. Op 21 mei 1920 was het zover. Enkele schoten maakten een einde aan het leven van een bevlogen wereldverbeteraar, een ongewoon lid van zijn eigen klasse en beroepsstand.

Hans Paasche

Officier met een hart voor Afrika