‘Je schrijft beter niet over dingen die je niet met eigen ogen kan beoordelen’, luidt de wijze les die Theo Sommer (1930-2022), een van Duitslands grootste journalisten en beste kenners van de internationale politiek, zijn collega’s altijd meegaf.

Bij uitbreiding geldt ze ook voor de talloze ‘experts’ die in nieuws- en duidingsprogramma’s orakelen over gebeurtenissen in Oekraïne, Rusland, China of waar ook ter wereld, zonder dat ze ooit een voet op de bodem van een van die landen hebben gezet.

Aanbeveling

Sommer daarentegen had zowat de hele wereld afgereisd, als reporter, en vooral als deelnemer aan internationale conferenties of als gesprekspartner van staatslui en diplomaten. Hij maakte naam als hoofdredacteur van de toonaangevende weekkrant Die Zeit – een functie die hij bekleedde van 1973 tot 1992 – en als haar uitgever in de daaropvolgende acht jaar, samen met oud-bondskanselier Helmut Schmidt en oud-hoofdredacteur Marion Dönhoff, ‘die Gräfin’. Zij was het die Sommer in 1958 als redacteur aanwierf op aanbeveling van niemand minder dan de befaamde politicoloog Theodor Eschenburg.

De 28-jarige Sommer, die al zijn sporen bij een regionale krant had verdiend, zou twee jaar later in Tübingen zijn doctoraat over de relaties tussen Duitsland en Japan in de jaren ’30 verdedigen bij professor Hans Rothfels. Deze Duits-Joodse historicus was overigens een van de eersten om een boek over het Duitse verzet tegen Hitler te schrijven. Het verscheen al in 1948 in het Engels en een jaar later in het Duits onder de titel Die deutsche Opposition gegen Hitler. Eine Würdigung.

Elitaire opleiding

De ironie van de geschiedenis is misschien wel dat de jonge man die bij een ‘Emigrant’ doctoreerde, zelf tot op de laatste dag van het Derde Rijk in de ‘Führer’ was blijven geloven. Sommer bezocht als zoon van een beroepssoldaat tussen 1942 en 1945 de Adolf-Hitler-Schule in de Ordensburg Sonthofen in Zuid-Duitsland (vanwaar hij afkomstig was).

Die elitaire opleiding had hem voorbestemd tot een fanatiek geloof in het nationaalsocialisme (NS). De nederlaag van nazi-Duitsland en zijn schaamte over de misdaden van het NS-regime brachten hem ertoe geschiedenis te gaan studeren. Hij wilde weten hoe het kwam dat de Duitsers zich in overgrote meerderheid door Hitler op sleeptouw hadden laten nemen. Dat was zijn manier van ‘Vergangenheitsbewältigung’ (verwerking van het verleden).

Met zijn vader die zwaar gewond uit de oorlog was gekomen, sprak hij er niet over. Hoe zou je dat gekund hebben, vertelde hij in een interview, met een man die de resterende 24 jaar van zijn leven elke dag lag te kermen van de pijn.

Verouderde NATO

Schrijven voor Die Zeit was voor Theo Sommer ook dienst aan de democratie. Op maatschappelijk vlak mocht de krant dan wel een links-liberaal imago hebben, wat de internationale politiek betrof, was Sommer een ‘Atlantiker’, iemand die pleit voor stevige banden tussen Europa en de Verenigde Staten van Amerika.

Dat was hij vol overtuiging, maar niet onkritisch. Sommer vond dat Europa moest leren meer op eigen defensievoeten te staan. Daarvan getuigt ook zijn boek Diese NATO hat ausgedient. Das Bündnis muss europäischer werden. Ein Standpunkt (2012) (‘Deze NATO is verouderd. Het Bondgenootschap moet meer Europees worden’).

De auteur stelde daarin dat de NATO nog geen adequate antwoorden had/heeft gevonden voor de nieuwe bedreigingen waarmee ze wordt geconfronteerd zoals de strijd om grondstoffen, het afweren van cyberaanvallen, asymmetrische conflicten en de veiligheidspolitieke gevolgen van de klimaatverandering. Hij vroeg zich ook af of de NATO overal dient in te grijpen waar Westerse waarden bedreigd lijken te zijn. Zou het wel zo een goede zaak zijn om een globaal, over de hele wereld opererend bondgenootschap te willen zijn? Volgens Sommer heeft de NATO ook enkel maar een toekomst wanneer Europa en Amerika op gelijke voet met elkaar samenwerken.

Duitse hereniging

Sommer stond vanuit zijn prowesterse opstelling uiteraard sceptisch tegenover de DDR, de communistische Duitse staat. Wel was hij een van de eersten om samen met collega Marion Gräfin Dönhoff en Rudolf Walter Leonhardt in 1964 dat ‘andere’ en mentaal zo ver verwijderde Duitsland te bereizen.

Zijn inzichten vonden hun neerslag in de bestseller Reise in ein fernes Land: Bericht über Kultur, Wirtschaft und Politik in der DDR. Sommer hield de aandacht voor ‘Deutschlandpolitik’, de relaties tussen beide Duitse staten, levendig. Toch geloofde hij zelfs nog in oktober 1989 – tot kort voor de val van de Muur – niet in de Duitse hereniging. De andere mogendheden zouden haar volgens hem uit vrees voor een te sterk Duitsland niet willen.

‘Bildungsbürger’

Sommer was enorm productief. Als hoofdredacteur schreef hij 1200 ‘Leitartikel’ (hoofdartikels voor op de eerste bladzijde van de weekkrant) en daarnaast vloeiden er nog zestien boeken en ontelbare artikels en columns voor internationale tijdschriften en kranten uit zijn pen. Dat laatste mag letterlijk genomen worden, want Sommer schreef alles netjes met de hand neer. Schrijven was voor hem zoals het ‘betreden van een woud. Je wist vaak niet, hoe je eruit zou geraken’. Schrijven was voor hem ook een manier om de lezer te vormen.

Als ‘Bildungsbürger’ – een burger die algemene kennis over cultuur en geschiedenis met zich meedraagt – strooide hij graag met de namen van grote figuren als rijkskanselier Otto von Bismarck, de cultuurhistoricus Jacob Burckhardt en de dichter Paul Valéry. Hij gebruikte ook graag moeilijke woorden, want ‘De lezer moet minstens één keer per bladzijde een woord opzoeken’.

Hij stelde vast dat hoofdredacteurs dat alles niet meer doen, maar ze worden dan ook afgeleverd door ‘Journalismus-Schulen’. Zijn redacteurs maande hij voortdurend aan om naarstig te schrijven, want ‘Die Muse betritt kein leeres Arbeitszimmer’ (‘De Muze betreedt geen lege werkkamer’).

Memoires

Theo Sommer had net op zijn tijd zijn memoires afgeleverd bij zijn uitgever. Op maandag 22 augustus overleed hij, 92 jaar oud (maar jong van geest), aan de gevolgen van een val in zijn eigen woning in Hamburg. Met zijn vele artikels en boeken en zijn discussies met de groten uit de nationale en internationale politiek heeft hij een stevige stempel gedrukt op de buitenlandpolitiek van de Bondsrepubliek.

Hans Rothfels

In memoriam: Theo Sommer. Pleitbezorger van een meer Europese NATO