Het heeft enige tijd geduurd, maar de strijd rond Zwarte Piet lijkt gestreden. De jongste maanden kwam de ene banvloek na de andere. Facebook tolereert hem niet meer. Grote webwinkels als bol.com en Amazon verwijderden hem van hun virtuele schappen. Om nog te zwijgen over de vernietiging van duizenden boeken met afbeeldingen van Zwarte Piet door kinderboekenuitgeverij Clavis.

Als je een recent gepubliceerde peiling van het onderzoeksbureau I&O Research mag geloven is de ooit alom geliefde figuur in Nederland inmiddels op sterven na dood. Van de 2290 geïnterviewde Nederlanders vond de helft dat Zwarte Piet van kleur moet veranderen, tegen 44 procent in 2018 en 32 procent in 2016. Slechts 39 procent vond dat Zwarte Piet zwart moet blijven, tegenover 65 procent in 2016. Bijna negen op de tien basisscholen weren hem.

Onderdeel van een lange reeks

Zwarte Piet is dus zo goed als gecanceld. Niet omwille van al dan niet verkeerd geïnterpreteerde stellingnames, zoals het geval is met reële personen, maar omwille van wat hij is: een stereotype vertolking of afbeelding van een ondergeschikte Moor. Wat dat betreft, past hij in een steeds langer wordend rijtje van geviseerde etnische figuren.

Denk maar aan Jef Nys’ afbeelding van een Afrikaanse jongen die lange tijd als kunstzinnig uithangbord fungeerde van de zogenaamde Oerwoudfuif. Tot Dalilla Hermans hem in een door de media opgepikte Facebook-post afschoot als een schoolvoorbeeld ‘van hoe je zwarte kinderen en jongeren nogmaals in de hoek van “jolig n-woordje uit het oerwoud” duwt’. Of aan Apu Nahasapeemapetilon, de Indische winkeleigenaar uit de Amerikaanse reeks The Simpsons die door de komiek Hari Kondabolu weggezet werd als een negatieve stereotypering van Indiërs.

Zelfs de Iraanse tegenhanger van Zwarte Piet, Hadzji Firoez (zwart gezicht, rode lippen), wordt soms met de vinger gewezen. Ook al figureert hij in een feest, Nowruz (‘nieuwe dag’), dat in 2009 door UNESCO als cultureel werelderfgoed erkend werd. Hij past in een pre-islamitische, zoroastrische traditie (het vieren van de overgang van winter naar lente). Precies zoals Sinterklaas en Zwarte Piet geïnspireerd zouden kunnen zijn door een pre-christelijk, Germaans gebruik rond de god Wodan en zijn zwarte demonen.

‘The Most Intolerant Wins’

Ook Aziatische, stereotype maar niet pejoratief bedoelde afbeeldingen van Europeanen (blond haar, lange neus, bleke huid) hebben al verschillende keren tot controverses geleid. Zo was er een aantal jaren geleden veel te doen rond een reclamefilmpje dat All Nippon Airlines (ANA) lanceerde naar aanleiding van het opstarten van nieuwe vluchten. Een gebrek aan enthousiasme hierover in een dialoog tussen twee ANA-werknemers (‘typisch Japans’) leidt tot het voorstel om het imago van Japanners te veranderen. Waarop een van beide mannen in beeld verschijnt met een blonde pruik en een groteske rubberen neus en ‘zeker’ antwoordt.

Het vervolg laat zich raden. Een niet nader genoemd aantal ANA-klanten veroordeelt het filmpje als racistisch op sociale media. Daarop verklaart ANA dat het zo niet bedoeld was. Het bedrijf biedt zijn excuses aan bij wie het ‘akelige gevoelens’ opgeroepen had. Het wordt uiteindelijk vervangen door een versie zonder de ‘racistische’ grap.

Tot voor kort was het ‘racistische’ filmpje wel nog terug te vinden op YouTube, met name onder de titel ‘Racist Japanese ANA (All Nippon Airways) Commercial’. Uit de vele commentaren eronder bleek dat maar weinig Europeanen er aanstoot aan namen. Integendeel: velen vonden het grappig. Toch moest het filmpje verdwijnen. Het doet denken aan een vaak gedeelde tekst van Nassim Nicholas Taleb over intolerante minderheden die hun wil opleggen aan de meerderheid.

Gecanceld maar niet onproblematisch

In een perfecte wereld zou het inderdaad getuigen van kleinzielige intolerantie om dit soort karikaturen te cancelen. Maar dat is ze natuurlijk allesbehalve. Europeanen die in Azië leven en daar te maken krijgen met onheus en discriminatoir gedrag omwille van hun etnische oorsprong, zouden filmpjes als dat van ANA wellicht helemaal niet kunnen smaken. Al was het maar omdat ze dit soort gedrag kunnen stimuleren.

Het is, me dunkt, mede in die zin dat de hardnekkige kritiek op Zwarte Piet kan of moet begrepen worden. Ja, hij is het slachtoffer van een ontspoorde, deugdpronkerige cancelcultuur. Maar neen, dat betekent toch niet dat hij helemaal onproblematisch is.

Verwezen naar de coulissen

Of dit ook impliceert dat hij vervangen moet of moest worden, en dan nog door een fletse roetveegpiet (ik prefereer een moderne, jolige versie van de Germaanse demon waarop hij allicht geïnspireerd is), is weer een andere vraag. Temeer daar je je kunt afvragen of een vervanging werkelijk veel zoden aan de dijk gaat brengen, qua verbetering van discriminatoire praktijken. Bovendien: waar stopt dit? Worden nationale karikaturen straks ook gecanceld?

Al is die vraag dus zo langzamerhand puur academisch aan het worden: ‘men’ heeft beslist dat hij moet verdwijnen van het toneel. En dus zal hij ervan verdwijnen. Of hoogstens nog te zien zijn in niet of minder politiek correcte coulissen.

Hari Kondabolu

Zwarte Piet en de cancelcultuur