De Indiase wijsgeer Ram Swarup stond centraal in de anticommunistische mobilisatie in Zuid-Azië tijdens het begin van de Koude Oorlog. Het is nog steeds vermakelijk om zijn polemieken met Indiase communisten te herlezen. Wat toen grimmig als de partijlijn gold, wordt vandaag algemeen als lachwekkende propaganda doorzien, maar destijds was Ram Swarup een van de weinigen die het al doorhad en ook nog eens durfde zeggen. In tegenstelling met de hindoe-nationalisten (die vandaag aan de macht zijn) koos hij resoluut vóór het westerse kamp: doen alsof het ‘Amerikaans imperialisme’ even erg was als de Sovjetdreiging, dat wees hij af als een onvolwassen gebrek aan onderscheidingsvermogen.

Brits linksliberalisme

Toen die Koude Oorlog over zijn hoogtepunt heen was, en ook als natuurlijk resultaat van het klimmen der jaren, ging hij zich meer op religie toeleggen. Aanvankelijk zag Ram Swarup het Gandhisme als het alternatief voor het communisme, en tot op het einde heeft hij het Gandhisme uit zijn jeugd nooit echt afgewezen. Hij ging door met het onderzoeken van de relevantie van Gandhi’s voorbeeld voor actuele problemen, bijv. in zijn boekjes The Hindu View of Education (1971) en Gandhian Economics (1977).

Maar dat hij het duizendjarige hindoeïsme doorheen een modern-Gandhiaanse bril zag, was eigenlijk een navolging van de Britse kijk op de zaak. Zijn eerste belangrijke ideologische invloed was immers het Brits linksliberalisme van figuren als Bertrand Russell, Aldous Huxley, George Bernard Shaw en George Orwell. Daardoor is hij voor westerse lezers veel toegankelijker dan traditionele hindoe geleerden. In Gandhi zat nogal wat christelijke invloed: zijn politiek pacifisme was bijvoorbeeld sterk bepaald door christenen als Leo Tolstoj.

Gematigde kijk

In het hindoeïsme bestaat er bij asceten een extreem pacifisme (een mondkapje dragen om niet per ongeluk een insect in te slikken) maar dat wordt nooit met politiek vermengd. Zo werd de Boeddha, zelf van prinselijke komaf, vaak over politieke zaken geraadpleegd, en daarbij adviseert hij een vorst die een oorlog voorbereidt nooit om toch maar voor de lieve vrede te kiezen.

Door voortschrijdend inzicht ging hij echter geleidelijk over van de Gandhiaanse versie naar een meer omvattend begrip van de aloude hindoetraditie. Zijn eerste boekje over hindoe-religie werd al geschreven net na de bekering van onaanraakbarenleider dr. Bhimrao Ambedkar tot het boeddhisme in 1956, Buddhism vis-a-vis Hinduism (1958, herzien 1984). Het nam een gematigde kijk op de veelbesproken relatie van het boeddhisme tot zijn moedertraditie en bevestigde dat de Boeddha een hindoe was (net zoals Jezus een jood was), maar gaf toe dat het boeddhisme een typische sfeer had die het onderscheidde van de hindoeïstische hoofdstroom.

Heidendom

Tegen het einde van de jaren zestig was zijn aandacht definitief verlegd naar religieuze kwesties. Door zijn diplomatieke aard wist hij zijn columns gepubliceerd te krijgen in de grote dagbladen, die elke meer uitgesproken dissident zouden geweigerd hebben. Die artikels, die de religieuze actualiteit over een tijdspanne van tientallen jaren op de voet volgden, vormen een belangrijk tijdsdocument, na zijn dood bijeengezocht en als lijvig boek heruitgegeven.

Zijn boek The Word as Revelation: Names of Gods (1980) begint als een taalfilosofische analyse, gebaseerd op de ontwikkeling van de taalwetenschap door Sanskrit-grammatici een 3000 jaar geleden (de moderne taalwetenschap is voortgekomen uit de westerse ontdekking van die antieke traditie), maar ontpopt zich dan verder tot een reconstructie van het veelgodendom. Wie christelijke of islamitische catechese heeft doorgemaakt, weet van de strijd tegen het polytheïsme, maar is doorgaans nooit objectief in dat wereldbeeld doorgedrongen. Voor hen is er dit manifest door Ram Swarup.

Nieuwheidenen

Een tastbare uitloper daarvan was zijn oproep om bruggen te bouwen met overlevende en ook met herlevende ‘heidense’ tradities, van de Maya’s in Midden-Amerika tot de Maori’s in Nieuw-Zeeland, en van de Litouwse tot de IJslandse nieuwheidenen. In 2003 ontstond daaruit de Gathering of the Elders, die verschillende heidense tradities samenbrengt, zowel plaatselijk (bijvoorbeeld neo-druïden met ingeweken hindoes in Engeland) als globaal, met om de drie jaar in een Indiase stad een wereldbijeenkomst met ondermeer Joruba’s uit Nigeria, Lakota’s/Sioux uit de VS, aanhangers van de Oeral-Altaïsche hemelgod Tengri uit Hongarije of Kirgizië, en de Jezidi’s. Soms nog altijd gewaagd: aan een aangekondigde afvaardiging van Kalasj Kafirs werd door de Pakistaanse regering de uitreis verboden, en de Arabische Watanijja (‘vaderlands, volkseigen’) nieuwheidenen aarzelen nog om in het openbaar te komen.

Wellicht het zwakste punt in Ram Swarups oeuvre is zijn aanvankelijke kritiek op het christendom. Die is erg vertekend door de associatie met het kolonialisme (Christendom, een imperialistische ideologie, 1983), dat zelfs christenen vandaag nog maar zelden zullen verdedigen, en dat niet intrinsiek is aan het christendom, begonnen als marginale sekte in het Romeinse wereldrijk die zich moeizaam omhoog heeft moeten werken.

Islam

Dat wordt dan weer goedgemaakt door zijn unieke ontleding van de christelijke en islamitische leer in termen van de yoga-psychologie (Meditations, postuum uitgegeven, 2000). Daarbij navigeert hij door de troebele wateren van de menselijke ziel, die vreemde combinaties kent van psychische kracht (die hypnotiserend werkt op anderen en dus volgelingen aantrekt) met zinsbegoocheling. Zo waande Mohammed zich een uitverkorene, Gods laatste zegsman.

Het is zijn werk over de islam dat hem nog eens in moeilijkheden bracht. Het boek Understanding Islam through Hadis (= Oerdoe voor Hadith, de overleveringen van Mohammed; 1983) ontleedt aan de bron de islamleringen over de behandeling van ongelovigen, zowel voor als na de dood. Parlementslid Syed Shahabuddin, die vooral bekend werd door het verbod op Salman Rushdie’s boek De Duivelsverzen af te dwingen, eiste ook een ban op Understanding Islam. Na de gebruikelijke moslimrellen maar ook een tegenpetitie pro vrije meningsuiting kwamen de advocaten tot een compromis: het boek mocht, maar minus enkele zinnen.

Afscheid

Ram Swarup was een rustig en bedachtzaam type persoon. Hij trouwde nooit, ging nooit in zaken, had bijna nooit een baan, stond nooit kandidaat voor een verkiezing, sloot zich nooit aan bij een organisatie of partij, maar evenmin bij een monastieke traditie. Toen ik hem voor het eerst ontmoette in 1990, woonde hij (al sinds 1955) in een kamer op het dak van het huis van de industrieel en filantroop Hari Prasad Lohia. Na diens dood verhuisde hij in 1996 naar de woonst van het gezin van zijn inmiddels overleden broer. Zijn biografie is niet erg bewogen, afgezien van zijn dagelijkse yogabeoefening en zijn baanbrekende intellectuele werk.

Ik had net na mijn aankomst in Delhi op 26 december 1998 met hem afgesproken voor diezelfde avond, maar door verwikkelingen bij een gemeenschappelijke kennis werd dat verplaatst naar de dag nadien. Te laat: de bijeenkomst die ik bijwoonde werd onderbroken door een klerk die binnenkwam met de boodschap in het gemengd Engels-Hindi dat ‘Ram Swarup dead ho gaya!’ We vonden hem dood op zijn bed met een straaltje bloed uit zijn oor. De huisarts gaf hersenbloeding als doodsoorzaak. Hij liet geen kinderen na, maar velen voelden zich wees toen de volgende morgen de vlammen de aardse overblijfselen van Ram Swarup verteerden.

Hari Prasad Lohia

Een omvattend begrip van de hindoetraditie