Op 10 september jongstleden publiceerde The Lancet een studie die het vertrouwen tegenover vaccins wereldwijd in kaart brengt. Een opmerkelijke vaststelling is dat Europa het laagst scoort wanneer het gaat over het vertrouwen in de veiligheid van vaccins. Gelukkig lijkt dit sinds de eerste benchmarkstudie uit 2015 wel te zijn toegenomen, maar de huidige coronacrisis dreigt weer een deuk te slaan. Prof. Heidi Larson, het hoofd van The Vaccine Confidence Project (VCP), is één van de auteurs van de studie.

Larson is verbonden aan de London School of Hygiene and Tropical Medicine. Ze is tevens gastprof aan de Universiteit Antwerpen. Wij hadden een gesprek met haar over vaccinvertrouwen en de ontwikkeling van CoViD-vaccins. Maar eerst dit: hoe zit het met het vaccinvertrouwen in Europa?

Europa achter qua vertrouwen

‘Uit ons eerste globale rapport uit 2015 bleek dat Europa het minste vertrouwen had van alle regio’s’, stelt Larson. ‘Dat rapport hebben we als basis gebruikt voor onze studie. Sindsdien werden meerdere bevragingen georganiseerd en blijkt dat het vertrouwen in Europa positief evolueert, ook al blijft het achter in de rij staan.’

Een vreemde vaststelling. We hebben op dit continent met behulp van vaccins verschrikkelijke ziektes zoals polio en tuberculose overwonnen. Wij dachten dan ook dat er niet getwijfeld werd aan het nut van vaccinaties in onze streken.

Larson zucht. ‘Jammer genoeg denkt niet iedereen zoals u. Je vindt die meningen niet noodzakelijk terug in de mainstream pers. Wanneer je niet in de sociale medianetwerken zit van de anti-vaxxbeweging of een aantal van de critici volgt, ben je je niet bewust van hun bestaan. Wij bij VCP zijn ons echter zeer bewust van een aantal kritische en tegendraadse zienswijzen over vaccinatie. Vooral in Frankrijk zien we een aantal goed georganiseerde anti-vaxxorganisaties.’

Verschil Vlaanderen-Wallonië

‘In België kom je die minder tegen’, zegt Larson, ‘al is het wel zo dat Wallonië duidelijk meer aanleunt bij Frankrijk wat dit betreft. Daar worden de mensen meer beïnvloed door het Franse scepticisme. Aan de Vlaamse zijde vind je een aantal moeders met vragen, maar het is niet echt georganiseerd.

Het gaat ook meer over vragen en twijfel over het aantal vaccins dat wordt toegediend bij kinderen en het schema waarbinnen dit gebeurt. Ik plaats hen dan ook liever in de groep van twijfelaars met een afwachtende houding. Ik reken hen niet bij de extreme tegenstanders. Aan Waalse zijde vind je die extreme standpunten wel terug, net zoals in Frankrijk.’

Hardnekkige internetverhalen

Een groot probleem zien we rond het Humaan Papillomavirus (HPV). Het vaccin hiertegen blijkt heel gevoelig te liggen. ‘Het is nochtans een van de beste en veiligste vaccins waarover we beschikken’, stelt Larson, ‘maar er circuleren heel wat rapporten over problemen met de HPV-vaccinatie. Uit onderzoek blijkt echter telkens weer dat die problemen niets te maken hebben met de vaccinatie zelf.’

Er doet een hardnekkig verhaal de ronde op het internet over grote probleem met het HPV-vaccin in Indië. Larson grijpt dit voorbeeld aan om te illustreren hoe het verzet tegen vaccins ontstaat en verder wordt opgedreven. ‘In Indië stierven in 2010 zeven meisjes tijdens de uitrol van een pilootproject rond HPV. Dit werd totaal buiten proportie opgeblazen door een parlementslid van de communistische partij. Die man had een gekend verleden als tegenstander van grote bedrijven. Hij omschreef de campagne als Big Pharma die zijn producten wilden opdringen. Daar kwam dan ook een groep van vrouwenorganisaties uit Dehli bij die ontstemd waren omdat de overheid niet met hen had overlegd. Zij wensten meer focus op baarmoederonderzoek, wat in het programma niet was opgenomen. Er waren dus verschillende redenen om dit project te contesteren.’

Ongerelateerde overlijdens

‘Op het moment zelf was er eigenlijk niets geweten over de omstandigheden van de dood van de meisjes, verklaart Larson. ‘Achteraf bleek eentje overleden aan een slangenbeet, een ander was verdronken in een steengroeve, twee hadden zelfmoord gepleegd, er was een malariaoverlijden en de laatste twee waren evenmin aan het vaccin gerelateerd. Maar de publieke onrust was gezaaid en tot op de dag van vandaag heeft Indië haar vaccinatieprogramma niet deftig op de rails staan.’

‘Ondertussen doen al die verhalen nog steeds de ronde op het internet. Dat is zeer schadelijk. Ook over het poliovaccin doen verschrikkelijke zaken de ronde op het web. Terwijl Indië ondertussen polio quasi heeft uitgeroeid. We doen vanuit de wetenschap te weinig moeite om al die geruchten de wereld uit te helpen.’

Politieke instabiliteit en religieuze samenhang

De weerstand tegen vaccinatie kan je wereldwijd in verband brengen met politieke instabiliteit en religieus extremisme, blijkt uit het rapport. Vaak gaat dit gepaard met wantrouwen tegenover de overheid. ‘In Indië zie je het meeste weerstand in de moslimregio’s waar er angst bestaat over sterilisatiecampagnes’, haalt Larson aan. ‘Het gaat dan eigenlijk niet over religieuze weerstand maar over wantrouwen tegenover de machthebbers. Gemarginaliseerde groepen zijn vatbaarder voor samenzweringstheorieën.’

‘In Europa gaat het meer over alternatieve keuzes zoals homeopathie, natuurgeneeskunde en de overtuiging dat kinderen een vaccinvrije jeugd moeten kunnen beleven. Dat zie je vooral in delen van Zwitserland, Oostenrijk en Duitsland. In Oost-Europa kom je dan weer meer protest tegen vanuit religieuze hoek, voornamelijk het katholieke kamp. Op zich heeft dat eigenlijk niets met de religie zelf te maken, maar we stellen vast dat religieuze groepen een sterke sociale samenhang hebben. Wanneer binnen die groep dan en bezorgdheid opduikt, is die niet noodzakelijk religieus gemotiveerd. Het gaat meestal over vertrouwenspersonen met een slechte ervaring of alternatieve denkbeelden en informatie. In zo’n sterk samenhangende gemeenschap krijgt dat dan snel wind in de zeilen.’

Hulp van corona

Sinds de coronacrisis om zich heen greep wordt er veel gesproken over vaccins. Opvallend is dat er nu tegen een recordtempo aan ontwikkeling wordt gedaan. Bestaat het risico niet dat overhaast werk het vertrouwen in vaccins gaat ondermijnen?

‘De anti-vaxxbeweging heeft zich in de context van CoViD-19 sterk ontwikkeld. Er is een ware tsunami aan vaccinwantrouwen opgekomen. In verschillende gemeenschappen heeft de onzekerheid toegeslagen. Samenzweringstheorieën hebben een vruchtbare bodem gevonden. Het gaat overigens niet altijd specifiek over een vaccin. Het gaat ook over bezorgdheid over overheidscontrole, maskerplicht, maar ook vaccinatie. Kijk maar naar de vele duizenden die in Berlijn op straat komen om te protesteren: daar zie je een mix van al die bezorgdheden.’

‘Er heerst twijfel over het virus’, concludeert Larson. ‘Sommigen beweren dat het door mensenhanden gemanipuleerd is. Anderen twijfelen ronduit aan het bestaan ervan. Een veelheid aan samenzweringstheorieën doet de ronde. Wanneer je denkt dat 5G de oorzaak is, of dat Bill Gates je wil chippen, ga je natuurlijk niet geneigd zijn in een vaccin te geloven. Er heerst een groot wantrouwen tegenover de gevoerde politiek en de rol van de overheid, ook al staat alles in het teken van de volksgezondheid.’

Pers focust op race, achtergrond versnelling belangrijker

Larson is niet opgezet met de toon die in de pers wordt gevoerd. ‘Ik denk dat de nadruk die nu gelegd wordt op de race voor een vaccin en de wedstrijdachtige sfeer die er rond gecreëerd wordt niet behulpzaam zijn voor het publieke vertrouwen. Maar er zijn redenen waarom het nu sneller kan gaan dan vroeger. Het gaat hier niet over shorttracking van een oud proces, het overslaan van stappen in de ontwikkeling. We werken momenteel op nieuwe platformen die een snellere ontwikkeling mogelijk maken. Ook het feit dat we zo snel het virus konden in kaart brengen heeft geholpen. Dat zou tot voor kort niet mogelijk zijn geweest en dat danken we aan nieuwe technologieën.’

‘Een andere reden waarom het sneller kan gaan is dat er nu een financieringsmechanisme bestaat waardoor we nieuwe proeven sneller kunnen uitvoeren. Dat hebben we te danken aan de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI). Dat orgaan werd opgezet naar aanleiding van ebola, toen bleek dat dat virus zich plots veel uitgebreider ging verspreiden. De globale gezondheidsgemeenschap heeft zo een antwoord geformuleerd waardoor we nu veel sneller uit de startblokken zijn kunnen schieten.’

Larson besluit: ‘Ik zie jammer genoeg niet veel in de pers verschijnen over waarom we nu veel sneller een vaccin kunnen ontwikkelen. Het gaat altijd maar over de race zelf, de politieke druk die er zou zijn en de ambities van bepaalde wetenschappers. Je leest nergens dat er écht wel goede redenen zijn waardoor we sneller kunnen ontwikkelen. Versta me niet verkeerd, ik denk niet dat een snelle homologatie een goede zaak is. Rusland dat een aantal stappen overslaat is daar een voorbeeld van en dit is zeker geen goed en te volgen model.’

Checks and balances zorgen voor degelijke controle

‘In de Verenigde Staten zie je een aantal interessante ontwikkelingen’, stelt Larson vast. ‘Het is ook een goede zaak dat de industrie zich heeft verenigd en zich niet wil laten opjagen door politieke druk. Dat dit ook niet gebeurt kan je opmaken uit de berichten over het tijdelijk stopzetten van de proeven met het Oxford-AstraZeneca-vaccin. Het feit dat ze gepauzeerd hebben, is op zich het bewijs dat de veiligheidsmaatregelen gevolgd worden. Al vind ik wel dat er te veel wordt gezegd dat dit een standaardprocedure is. Ze zouden ook wel eens mogen benadrukken dat het ook gaat over bezorgdheid voor de deelnemers aan de proeven. Een beetje meer empathie mag wel…’

Over politieke druk op de ontwikkeling van vaccins heeft Larson nog het volgende te zeggen. ‘In Europa zie je dat niet zo. Het zijn vooral Trump en Poetin die er een race van maken. China gaat ook sneller vooruit, maar die hadden natuurlijk een voorsprong omdat zij als eerste het virus in kaart hebben gebracht. Wat de VS betreft zie ik het ook wel goed verlopen. Er zijn daar genoeg checks and balances, processen die verhinderen dat er stappen worden overgeslagen zoals in Rusland is gebeurd. Ik zou mijn naasten niet trakteren op het Russische vaccin, daar is aantoonbaar te snel mee omgesprongen. Het proces zoals het in Europa en de VS wordt gevolgd krijgt daarentegen mijn volste vertrouwen. We kunnen nu sneller gaan, en dat zonder vals te spelen.’

Heidi Larson

Prof. Heidi Larson: ‘We kunnen nu gewoon sneller vaccins ontwikkelen’