De Grande Dame van het Duitse liberalisme zou gisteren 100 jaar geworden zijn. Hildegard Hamm-Brücher (1921-2016) was twee dagen jonger dan Sophie Scholl van de verzetsgroep ‘Die Weiße Rose’ [De Witte Roos]. Beide kenden elkaar als studentes in München. Sophie Scholl werd, net geen 22 jaar jong, onthoofd door het nationaalsocialistische regime. Hildegard Brücher, zoals ze met haar meisjesnaam heette, trok lering uit het lot van haar vriendin en engageerde zich in het naoorlogse Duitsland als politica voor de vrijheid en de democratie.

Discriminatie

Ze was zelf niet betrokken geweest bij het Duitse verzet, maar had daarom niet minder te lijden gehad onder de dictatuur. Als weeskind trok ze in 1933 in bij haar grootmoeder in Dresden. De oude vrouw was een Duitse Jodin die tot het christendom was bekeerd. Hildegard was dus een ‘Halbjüdin’ volgens de rassenwetten van Nürnberg en kreeg dan ook te maken met heel wat pesterijen en discriminatie op school. Haar grootmoeder pleegde in 1942 zelfmoord om deportatie naar Theresienstadt te vermijden; twee van haar broers kwamen in werkkampen om. Zij zelf overleefde de oorlogsjaren van het Derde Rijk als studente chemie aan de universiteit van München, waar haar promotor Heinrich Otto Wieland, Nobelprijswinnaar Chemie, haar en zijn Joodse medewerkers wist te beschermen tegen vervolging.

Hoewel ze in 1945 promoveerde tot doctor in de natuurwetenschappen, kon ze geen wetenschappelijke loopbaan aanvatten. De geallieerde bezetters van Duitsland hadden immers fundamenteel onderzoek in de chemie verboden. Hildegard Brücher engageerde zich vanaf 1948 bij de liberale FDP. De naam van de partij, de Freie und Demokratische, was voor haar bezieling en programma. Hamm-Brücher zoals haar dubbelnaam luidde sinds haar huwelijk met de Beierse christendemocraat Erwin Hamm, wilde leven en strijden voor de vrijheid en de democratie. ‘Wenn andere dafür gestorben sind, will ich dafür leben’, zei ze altijd zinspelend op het offer van Sophie Scholl. Een andere figuur die haar erg inspireerde, was Theodor Heuss (FDP), die de eerste president van de Bondsrepubliek zou worden. De liberale politicus was ook een publicist, een man van het verfijnde woord en auteur van diepgravende biografieën.

Tegen de partijlijn

Hamm-Brücher was lid van het Beierse parlement (1950-66, 1970-76) en van de Bondsdag, het federale parlement (1976-90) en bekleedde van 1976 tot 1982 ook het ambt van Staatsministerin voor Buitenlandse Zaken onder Dietrich Genscher. Ze zette zich daarbij ook in voor goede relaties tussen de Bondsrepubliek Duitsland en Israël.

Als liberale politica durfde ze ook vaak tegen de partijlijn ingaan. In september 1982 spatte de regeringscoalitie van sociaaldemocraten (SPD) en liberalen (FDP) uiteen. Dat de liberalen op 1 oktober samen met de christendemocraten (CDU/CSU) zich in de Bondsdag in een ‘constructieve motie van wantrouwen’ tegen bondskanselier Helmut Schmidt (SPD) uitspraken en Helmut Kohl (CDU) aan de macht stemden, bekritiseerde ze met de woorden: ‘Ik vind dat beide dit niet verdiend hebben, Helmut Schmidt zonder het votum van de kiezer ten val te worden gebracht en u, Helmut Kohl, zonder het votum van de kiezer kanselier te worden.’ De nieuwe kanselier gunde haar sindsdien geen blik meer. Pas op 6 maart 1983 zouden er nieuwe Bondsdagverkiezingen plaatsvinden. CDU/CSU en FDP zouden vanaf dan samen regeren tot 1998 (toen de SPD en de Grüne de fakkel overnamen).

In 1994 was Hamm-Brücher de kandidate van de FDP voor het ambt van Bondspresident. De christendemocraten en de liberalen hadden afgesproken dat ze zich na de eerste ronde zou terugtrekken. Ze bleef echter onverstoord doorgaan tot in de derde ronde. Bondskanselier Kohl begon zo zenuwachtig te worden dat hij Klaus Kinkel, voorzitter van de FDP, toesiste haar ‘endlich aus dem Verkehr zu ziehen’ [eindelijk terug te trekken]. Daarop stemde de FDP-fractie in de derde ronde voor Roman Herzog, de kandidaat van de CDU.

Antisemitisme

Hamm-Brücher engageerde zich tegen extreemrechts – linksextremisme is voor Duitse politici zelden een reden tot bezorgdheid – en tegen antisemitisme. Wel gaf ze in een interview met de Süddeutsche Zeitung (17 mei 2010) toe: ‘We zouden alles moeten proberen opdat de Linkspartei (noot: De linksradicale ‘Die Linke’) geen wind in de zeilen krijgt.’

In 2002 trad Hildegard Hamm-Brücher na 54 jaar uit de FDP omdat de toenmalige partijvoorzitter, Jürgen Möllemann, de antizionistische toer opging en het bestaansrecht van Israël in vraag stelde. ‘Eén ding kon ik niet verdragen op basis van mijn eigen biografie: dat er zo een openlijk antisemitisme om zich heen grijpt in de FDP’, zo motiveerde ze haar beslissing. Ook al had ze met de partijpolitiek gebroken, ze bleef tot op het einde van haar lange leven ‘eine unverbesserliche, freischaffende Liberale’.

Wat ze altijd overgehouden had aan haar vriendschap met Sophie Scholl, was die ene zin uit een van de pamfletten van ‘Die Weiße Rose’: ‘Zerreißt den Mantel der Gleichgültigkeit!’ [‘Scheur de mantel van de onverschilligheid stuk!’]. Daarom bekritiseerde ze die politici die altijd hun getroffen-zijn van de daken uitschreeuwen tijdens officiële gedenkdagen of als er bijvoorbeeld een aanslag gebeurt, maar op hun woorden geen daden laten volgen.

Heinrich Otto Wieland

Tegen de partijlijn, onverbeterlijk liberaal