De Berlijnse muur is een 45,3 kilometer lange muur die West- en Oost-Berlijn scheidt. Berlijn is na 1945 helemaal omringd door communistisch geregeerd gebied. Eerst is dat de Sovjet-bezettingszone, vanaf 1949 de marxistische Duitse Democratische Republiek (DDR). De Berlijnse muur werd gebouwd vanaf 13 augustus 1961, maar de afgrendeling van West-Berlijn werkte vanaf de eerste dag.

De muur is tussen 3,20 meter en meer dan 4 meter hoog en omvat 20 bunkers, 302 controletorens en 259 hondenbanen. Parallel is hij versterkt door prikkeldraadversperringen en grachten. De DDR roemt hem als ‘de antifascistische schutswal’.

De DDR kan niet meer rekenen op Moskou

Op termijn verandert de internationale context drastisch. Michael Gorbatsjov wordt staatshoofd van de Sovjet-Unie en verzwakt de greep van Moskou op de satellietstaten in Oost-Europa. In het najaar van 1989 vallen de communistische regimes in Tsjecho-Slowakije, Bulgarije, Hongarije, Polen en Roemenië.

De internationale druk op de DDR neemt aanzienlijk toe. Men wil ‘de Muur’ weg. In Oost-Berlijn realiseert men zich dat men niet meer kan rekenen op de onvoorwaardelijke steun van Moskou. Toch komt de val van de Berlijnse Muur op donderdag 9 november 1989, na ruim 28 jaar bestaan, voor iedereen als een complete verrassing.

Vluchtende burgers

Een belangrijk probleem voor de DDR-machthebbers is de aanhoudende vlucht van grote groepen DDR-burgers naar de Bondsrepubliek Duitsland. Dat gebeurt deels via ambassades in verschillende hoofdsteden van de toenmalige Oostblokstaten, waaronder Praag, Boedapest en Warschau. Ook heeft Hongarije sinds 11 september 1989 een volledig open grens met Oostenrijk.

De DDR-leiders steken bezorgd de hoofden bij elkaar. Van 8 tot 10 november 1989 vindt een vergadering plaats van het Centraal Comité van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED), de machtspartij in de DDR. Aan het einde van elke dag van de bijeenkomst informeert de Oost-Berlijnse SED-leider Günter Schabowski het publiek over de resultaten van de beraadslagingen. Dat zijn kleine persconferenties die ongeveer een uur duren.

Op de ochtend van 9 november krijgt kolonel Gerhard Lauter, hoofd van de paspoort- en registratieafdeling van het DDR-ministerie van Binnenlandse Zaken, de taak snel een nieuwe reiswet te ontwikkelen. Zijn ontwerp wordt nog dezelfde dag door het Politburo goedgekeurd.

Het spontane antwoord

De persconferentie met Schabowski vindt plaats in het Internationaal Perscentrum van de DDR-regering in Oost-Berlijn en wordt live uitgezonden op radio en televisie. Bijzonder verrassend is dat Schabowski alle vragen van journalisten zal beantwoorden. Dit was niet de gewoonte in de DDR: journalisten kregen altijd van tevoren van de communistische partij te horen wat ze precies moesten vragen. Spontane vragen waren verboden.

Als een Italiaanse journalist vraagt naar een mogelijke nieuwe reisregeling voor DDR-burgers, antwoordt Schabowski onverwacht: ‘Vandaag is, voor zover ik weet, een beslissing genomen… We hebben besloten dat iedere DDR-burger de grens over mag’. Wanneer de regel dan in werking treedt, is de volgende vraag. Schabowski kijkt even in zijn papieren en zegt dan: ‘Dat geldt, voor zover ik weet, vanaf nu’. Het is 18.57 u.

Het einde van de Muur

Om 20.30 uur zijn Andreas Groß en zijn zwager de eerste DDR-burgers die de grens oversteken aan de Waltersdorfer Chaussee tussen Brandenburg en Berlijn-West. Op dat moment heeft luitenant-kolonel Heinz Schäfer dienst bij de grenspost. Hij weet toevallig al van de nieuwe uitreisregeling en instrueert zijn soldaten. Vele duizenden Oost-Berlijners stromen die avond nog over de grens naar West-Berlijn.

Een week later heeft de DDR al tien nieuwe grensovergangen geopend, waaronder enkele op bijzonder symbolische locaties zoals de Potsdamer Platz en de Bernauer Straße. Menigtes verzamelen zich bij deze punten en juichen telkens een volgens betonelement uit de Muur wordt getild. Op 22 december wordt het gedeelte van de Muur bij de Brandenburger Tor verwijderd in aanwezigheid van bondskanselier Helmut Kohl en de Oost-Duitse premier Hans Modrow. De Muur is er geweest.

Heinz Schäfer

Vandaag 1989: de val van de Berlijnse Muur