Eind volgende maand is het dertig jaar geleden dat Zwarte Zondag het land electoraal op zijn grondvesten deed daveren. Het Vlaams Blok vierde haar eerste grote doorbraak. De Antwerpse partij behaalde 6,6% en marcheerde met twaalf verkozenen de Kamer binnen. Het politiek establishment was in shock. Om de schade van deze postelectorale stormdepressie te meten, riep toenmalig SP-voorzitter Frank Vandenbroucke een Raad der Wijzen bijeen om ‘Het signaal van 24 november’ te interpreteren. De Raad der Wijzen bestond toen uit Mark Elchardus (VUB), Helmut Gaus (UG) en Kris Deschouwer (VUB). Het is interessant om eens na te gaan wat Mark Elchardus toen verkondigde.

Het cordon sanitaire als groeihormoon

Enkele maanden later gooide de Raad der Wijzen een rapport op tafel: 24 november 1991: de betekenis van een verkiezingsuitslag. Achter het succes van het rauwe, onversneden vreemdelingenstandpunt zagen de wijzen ‘een afbrokkelende solidariteit’ die het gevolg was van ‘een samenspel van ontkerkelijking, terugtrekking van de overheid en een liberale vechteconomie’. ‘De politiek blijft blind voor problemen van de burger, wat tot het ‘wanhoopsracisme’ leidde, verpakt onder de slogan “Eigen volk eerst”. De overheid keek machteloos toe hoe ze de problemen niet meer kon oplossen.’ Het beeld van de ‘kloof’ tussen politiek en burger was een feit.

De Raad der Wijzen formuleerde enkele aanbevelingen. Demonisering van de kiezers van Vlaams Blok werd ten stelligste afgeraden, want ‘dat leidt alleen maar de aandacht van de verantwoordelijkheid van de gevestigde partijen in de crisis af’. De ‘democratische’ partijen moesten een gezamenlijk programma ontwikkelen over de problemen waar de kiezers wakker van lagen. Dat waren ‘migranten en politieke vluchtelingen, de opwaardering van het politiek ambt, de veiligheid in de steden’. Maar in 2004 boekte de partij nog een veel groter succes. Een op de vier kiezers koos voor het Vlaams Blok. Daarmee werd de partij de grootste van het land. Het cordon sanitaire zette geen rem op het succes van de Antwerpse partij. Integendeel. Het was eerder een groeihormoon. Het Blok kaapte de oppositie in België.

‘Het is de kanker van het individualisme in de welvaartsstaat’, zei Elchardus in 2004 in De Standaard. ‘Door het verval van de zuilen en door de ontkerkelijking zijn veel mensen hun houvast kwijt. Het Vlaams Blok biedt soelaas met een terugval op oude zekerheden… Waarom heeft het Blok zondag zo’n spectaculaire sprong voorwaarts gemaakt? Door het migrantenstemrecht.’ Door de veroordeling wegens racisme kon ‘het Vlaams Blok zich als kampioen van de vrije meningsuiting opwerpen’. Net als nu werd de partij gedemoniseerd.

‘Tirannieke egomanie’

Zijn analyse is wat oud van snit maar in essentie komen zijn bevindingen in zijn boek Reset daarop neer. Het enige verschil is dat Elchardus onvoldoende inzag dat de linkse recepten van de jaren tachtig en negentig volledig mislukt waren. Links heeft mee voor de afbraakpolitiek van het gemeenschapsdenken gezorgd. Joost Zwagerman had het in zijn boek De schaamte voor links over de ‘tirannieke egomanie’. De nood aan een ruim debat over waarden en normen leidde bij de linkse voorhoede tot ‘een orgie van neerbuigendheid’. Deze leegte zorgde voor een versplintering van het maatschappelijk weefsel. Hierdoor is de samenleving opgebouwd uit ‘vele eilandjes die steeds vaker getto’s lijken te vormen’. Het multiculturele drama leidde tot een gecultiveerd isolationisme, dat als een splinterbom de gevestigde partijen decimeerde.

Historicus Helmut Gaus zag het in 2004 toen lichtjes anders. Volgens de Gentse professor stond ‘extreemrechts op het punt te verdwijnen. De tijdsgeest is het doemdenken voorbij, de economie veert op’, verklaarde Helmut Gaus. Volgens de Gentse historicus kon je dat merken aan de mode: ‘Kijk naar de mode, waar roze en felgroen de dominante kleuren zijn.’ Het getuigde op een hilarische wijze van hoe vervreemd de linkse weldenkenden van de bittere realiteit wel waren.

Krachtig antwoord: terug naar gemeenschap

De ideeën die Elchardus in Reset uitwerkt waren toen al embryonaal aanwezig, al is het antwoord dat hij nu formuleert wel veel krachtiger. Hij pleit voor een zo hecht mogelijke gemeenschap.

Wordt Elchardus de wegbereider van een strategische relatie tussen N-VA en Vooruit? In een aantal media wordt daar fel over gespeculeerd. Conner Rousseau zou achter het Deens migratie- en integratiemodel staan, waardoor Vooruit wat meer naar rechts opschuift en verteerbaar voor de N-VA zou worden. Bert Anciaux (Vooruit) trapt in ‘t Pallieterke de droom aan diggelen: ‘Voor mij is dat Deens model puur windowdressing om het Vlaams Belang de wind uit de zeilen te halen.’ Ook Johan Vande Lanotte loopt niet echt warm voor de ‘flinkse’ tendensen binnen Vooruit: ‘Tja. Mark is een beetje aan het overdrijven, hè? Hij begint wat ongenuanceerd te worden.’

Twee Chinese muren

Bart De Wever hoopt om in 2024 een afspraak met de geschiedenis te kunnen forceren om het land in een definitieve plooi te leggen. Maar daarvoor krijgt hij de Vlaamse partijen niet mee, laat staan de PS. Daarvoor staan niet één maar twee Chinese muren in de weg. De enige historische zet van betekenis die binnen het bereik van de N-VA-voorzitter ligt, is een coalitie met het Vlaams Belang in de Vlaamse regering. Bart Maddens verwijst dit idee in ’t Pallieterke niet naar de prullenmand. Wel benadrukt hij dat daarvoor aan een reeks voorwaarden zal moeten worden voldaan. Een daarvan is dat het Belang zal moeten uitgroeien tot een volwassen beleidspartij.

Volgens Maddens biedt dergelijke coalitie mogelijkheden: ‘Je kan de grenzen opzoeken van de bevoegdheden, een Vlaams-nationale identiteitspolitiek voeren in de Vlaamse Rand, je kan een Vlaamsgezind cultuurbeleid voeren…’ Dergelijke zaken zijn momenteel onmogelijk omdat de traditionele partijen naar meer belgicisme evolueren.

Negeren van opinies

Als we één les uit de talrijke zwarte zondagen van de afgelopen decennia kunnen trekken, dan is het de vaststelling dat een deel van de kiezers het niet meer pikt dat zijn stem niet wordt gehoord — meer zelfs dat de partij waarvoor ze kiezen verwezen wordt naar ‘de stortplaats van de geschiedenis’. In tegenstelling tot dertig jaar geleden lijkt Mark Elchardus dit wel te beseffen. ‘… er loopt iets mis met ons politiek bestel als de grootste partij te horen krijgt dat die er nooit mee in zee wil gaan. Het is geen gewenste situatie omdat je de indruk geeft dat je met dat soort opinies geen rekening moet houden’, laat hij in De Tijd optekenen.

Intussen heeft Jong N-VA laten weten dat de onafhankelijke republiek Vlaanderen het belangrijkste doel is. Is dit het begin van een reset binnen de N-VA?

Helmut Gaus

Oogkleppen af, Bart De Wever, rood is niet langer troef