Woensdag presenteerde VRT/Pano een item rond ‘complottheorieën’, speciaal inzake corona. Op zich een boeiend thema. Echter, zoals te verwachten bracht men een zeer eenzijdige visie op het fenomeen, met als rode draad een verscheurde familie met een tante die ‘aangestoken’ was door zo’n complottheorie, als was ze in de handen van een sekte terecht gekomen. Daar passen een paar kanttekeningen bij.

Joseph-Nicolas Robert-Fleury, publiek domein

Galileo Galilei moet zijn stellingen voor de paus afzweren (1633).

‘Academische dwaallichten’

Dat het virus door China is geproduceerd om de wereldeconomie te ontwrichten, of dat het op zijn minst uit een lab is ontsnapt waar zo’n project werd voorbereid, is een onbewezen hypothese, maar zo van de pot gerukt lijkt het me toch ook weer niet. Gezien China als grote winnaar uit deze tragedie komt. De geschiedenis zal het uitwijzen, sorry Tim Verheyden als u dit bij voorbaat als lachwekkend beschouwt.

In het programma kwam geen enkele filosoof of opiniemaker aan het woord om erop te wijzen dat zogenaamde complottheorieën af en toe wél eens blijken te kloppen, zij het met vertraging. Maarten Boudry kon nog eens afgeven op wetenschappelijke fantasten en ‘academische dwaallichten’ (zoals hij gezondheidseconoom Lieven Annemans noemt, in navolging van Joël de Ceulaer), maar hij vergeet blijkbaar dat Galileo Galilei in zijn tijd ook het ‘knotsgekke’ idee bewees dat de aarde rond de zon draait en niet omgekeerd, een stelling die hij trouwens voor de inquisitie moest herroepen.

Minder bekend maar recenter: gevallen zoals de Nederlandse bioloog Henk Tennekes die een relatie ontdekte tussen bijensterfte en neonicotinoïde pesticiden, en daarvoor jarenlang door zijn collega’s verguisd werd, mede onder impuls van de machtige chemische lobby die de pers manipuleerde. ‘Complotdenker’ Tennekes bleek achteraf gelijk te hebben (ook over die persmanipulatie), maar stapte na een lange ziekte uit het leven als een berooid man en gebroodroofd docent.

Om het nog frappanter te zeggen: kleine progressie in de wetenschap wordt gemaakt door kleine geesten, echte sprongen en revolutionaire inzichten door dissidenten. De wetenschap is een instituut met een establishment, en daarbinnen strekt conformisme tot aanbeveling. Wie teveel afwijkt van de mainstream komt snel in de marginaliteit terecht, ook in de academische wereld.

Scepsis en redelijke twijfel dienen te gelden tegenover zogenaamde complottheorieën, maar evenzeer tegen de mainstream en de pensée unique die hen probeert te ridiculiseren. De stichting SKEPP speelt daarin een dubbelzinnige rol, want ze stelt zich als bewaker van de rechte leer nogal graag aan de kant van het wetenschappelijk establishment, en catalogeert niet-mainstream-visies op mens, natuur en samenleving als ‘zever in pakskes’ (sic). Dat is in wezen cafépraat van mensen die beter zouden moeten weten.

VRT NWS

Maggie De Block ten strijde tegen ‘drama queens’.

Leugens om bestwil

Politieke complotten zijn er evenzeer, en het zijn niet altijd fata morgana’s. Soms komen ze met vertraging uit, soms helemaal niet. We hoeven niet ver te zoeken: toen begin dit jaar gezondheidsminister Maggie De Block de mondmaskervoorraad bleek geliquideerd te hebben, werd tussen politiek, de experten (Marc Van Ranst incluis) én de pers afgesproken dat het mondmasker als ‘nutteloos’ zou voorgesteld worden, teneinde het volk niet al te zeer te verontrusten. De WHO verspreidde dezelfde kwakkel. Wie toen alarm sloeg, was een drama queen. Met mondjesmaat en schoorvoetend geven de mainstream media die ‘leugen om bestwil’ vandaag ook toe.

Het dossier van de Bende van Nijvel, duidelijk mismeesterd en nu bijna voorbij de verjaringsgrens, zal ooit wel, misschien binnen 10, 20, 50 jaar, een bewezen ‘complottheorie’ opleveren. Veel te laat natuurlijk. Hier en daar probeert een onderzoeksjournalist er wat aan te peuteren, maar het mistgordijn is dik. Gelukkig is er Maarten Boudry om onze samenzweringsfantasieën in te tomen (‘Beste nonkel, beste tante, ik denk dat je een beetje te hard van stapel loopt’).

Dat het internet een enorme versnellingsmachine en superverspreider is van complottheorieën is uiteraard een feit, maar zonder het internet was er ook geen Julian Assange (WikiLeaks) of Edward Snowden (die uitbracht dat de Amerikaanse geheime dienst NSA wereldwijd de online communicatie bewaakt). Twee notoire ‘complotdenkers’ die er niet ver naast bleken te zitten, en dus opgejaagd wild.

Ik zou zo nog wel een tijd kunnen verder gaan. De aanpak van Pano/Tim Verheyden is méér dan eenzijdig: er hangt een zweem van politieke correctheid over, die de klokkenluiders stigmatiseert en de mainstream framing accentueert. Het al te veelvuldig gebruik van de term ‘complottheorie’, en het zomaar gelijkschakelen met fake news, zou kunnen leiden tot echte censuur, op de sociale media is het trouwens al zover.

Recent bleek overigens dat de VRT zelf lang geen model van transparantie is, en dat de publieke, instinctieve argwaan tegen de openbare (?) omroep niét zo van de pot gerukt is. Dat de nieuwsredactie bizarre criteria van objectiviteit hanteert, niet incidenteel maar systematisch, ook dat is een hardnekkige ‘complottheorie’ die leeft bij de Vlaamse kijkplichtige.

Een idee voor een volgende Pano-reportage, Tim? We kijken er naar uit.

Henk Tennekes

Pano, de VRT en de ‘complottheorieën’