Ik heb begrip voor de voorstaanders van meer bewapening. Ze denken dat we in het nadeel zijn vergeleken bij de mogelijke vijand. Misschien is dit zo. Maar zeker is dat, mochten we rechtstreeks betrokken raken in de oorlog, Rusland geen enkele kans maakt tegen het blok NAVO-VS. Maar wat hebben we daaraan? Bij een kernoorlog overleven we het toch niet.

Laten we verder gaan met een paradox. Om de vrede te bewaren, zijn niet méér maar minder wapens vandoen. De Romeinse spreuk ‘Wie vrede wil, bereidt zich best voor op de oorlog’, klopt niet altijd. Toch niet in de zin van meer bewapening.

Eerste Wereldoorlog

Het allerbeste bewijs van deze stelling is het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914. Alle partijen – zelfs Rusland in beperkte mate – beschikten destijds over gloednieuw wapentuig en massale voorraden. Daardoor voelden ze zich er zeker van dat ze zouden winnen. Met enthousiasme trokken ze voor een korte oorlog ten strijde. De oorlog duurde echter vier jaar lang omdat de betrokken partijen militair aan elkaar gewaagd waren.

Toen er dan toch vrede kwam, was dat maar voorlopig want de niet voltooide oorlog flakkerde met dezelfde partijen in 1939 weer op, met een nog grotere ramp als gevolg. In het begin van de Tweede Wereldoorlog wonnen de Duitsers – niet toevallig de vroegere verliezers – door een betere tactiek, niet door meer wapens. Later verloren ze door zware tactische fouten.

De Koude Oorlog

Kort na de vrede in 1945 begon er meteen een nieuwe oorlog: de Koude Oorlog die minder slachtoffers maakte maar een reusachtige wapenwedloop veroorzaakte. Wel waren er een aantal zeer bloedige conflicten in Korea en Vietnam die niet gewonnen werden door de partij die over de meeste wapens beschikte.

Tijdens die Koude Oorlog beleefden we zeer gevaarlijke ogenblikken waarin de nieuwe kernwapens een grote rol speelden, zoals tijdens de Cuba-crisis in 1962. Daarnaast waren er ook lange periodes van ontspanning, de zgn. ‘detente’. Deze waren steeds het gevolg van wapenovereenkomsten die niet resulteerden tot méér maar tot veel minder wapens. Misschien kunnen we daar iets uit leren. Zeker is dat zowel het Europese- en het Amerikaanse-, maar ook het Russische militair-industrieel complex deze overweging niet zullen volgen.

In die grote ontwapeningsconferenties speelden aanvankelijk president Nixon met zijn adviseur en latere minister Henri Kissinger en hun Sovjet-gesprekspartner Leonid Brezjnev een grote rol. Het feit alleen al dat deze gesprekken plaatsvonden, zorgde voor een meer ontspannen sfeer.

Het is nog onduidelijk hoe de oorlog in Oekraïne zal aflopen. Maar alle partijen kunnen er baat bij hebben de Conferentie van Helsinki en de Slotakte van 1 augustus 1975 opnieuw te bestuderen. Het zal inspiratie bieden voor een noodzakelijke nieuwe veiligheidsarchitectuur in Europa.

De Slotakte van Helsinki (1975)

In 1973 begonnen in Helsinki op vraag van de Sovjet-Unie de inleidende besprekingen voor de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE). Terzelfdertijd begon in Wenen op Europees verzoek de Conferentie over de Wederzijdse en Evenwichtige Vermindering van de Strijdkrachten in Europa (MBFR). Deze laatste duurde tot 1990 en eindigde met een spectaculaire doorbraak door Gorbatsjov waarover meteen meer.

Alle Europese staten, behalve Albanië, ondertekenden samen met de Verenigde Staten, Canada en de Sovjet-Unie in 1975 de Slotakte van Helsinki. Dit was geen verdrag maar een soort inspanningsverbintenis waar alle partijen veel belang aan hechtten. Er waren vele bepalingen over onder andere de onschendbaarheid van de grenzen, de toepassing van de mensenrechten, samenwerkingen op alle mogelijke gebieden maar geen inmenging in elkaars binnenlandse aangelegenheden. Belangrijk was dat ook een aantal vertrouwenwekkende militaire maatregelen werden opgenomen.

Manoeuvres met meer dan 25.000 man moesten op voorhand aangekondigd worden en ter controle werden officieren van de tegenpartij als waarnemers uitgenodigd. Een aantal opvolgingsconferenties scherpten de toepassing ervan aan. De Slotakte van Helsinki vervelde naderhand tot de in Wenen gevestigde Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) met een tandeloze groep waarnemers. Het geheel is verworden tot een schim van wat het ooit was. Het revitaliseren ervan zou voor heel wat ontspanning kunnen zorgen.

In de jaren zeventig en tachtig – hoogtepunten van de ‘detente’ – volgden een groot aantal wapenbeperkende maatregelen zoals een verbod op chemische en bacteriologische wapens, géén wapens in de ruimte, alléén maar ondergrondse proefnemingen met atoomwapens, het aantal kernkoppen en lange afstandsraketten beperken door de SALT I- en SALT II-verdragen, geen atoomwapens verspreiden enzovoort.

De Euroraketten

Zeer belangrijk voor het toen verdeelde Europa was in de jaren zeventig en tachtig het probleem van de Euroraketten. De Sovjet-Unie wou eind de jaren zeventig haar verouderde en op West-Europa gerichte atomaire middellangeafstandsraketten SS4 en SS5 vervangen door de veel dodelijker SS20. Meteen wilde de NAVO daarop reageren met de installatie van nieuwe en krachtiger raketten van de Amerikaanse landmacht, de Pershing 2 en kruisraketten, een soort onbemande vliegtuigen die voor de radar onzichtbaar blijven.

Meteen begon een jarenlang politiek pokerspel met onder andere onderhandelingen met de Sovjets over het al dan plaatsen ervan. De publieke opinie in vooral West-Europa keerde zich tegen het plaatsen van deze nieuwe moordtuigen. De regeringen beweerden dat deze wapens ons meer veiligheid garandeerden. De Europese bevolking vreesde het tegendeel. Grote conflicten tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie zouden in de toekomst in Europa uitgevochten kunnen worden terwijl beide partijen zelf intact zouden blijven.

Het verbluffend INF-akkoord

Na massale protestbetogingen, onderhandelingen en veel politiek gemanoeuvreer begonnen de meeste landen de Euroraketten toch te plaatsen, tot de presidenten Reagan en Gorbatsjov op 8 december 1987 tot het verbluffend INF-akkoord kwamen. Beide partijen zouden al hun middellangeafstandsraketten niet alleen verwijderen maar ook vernietigen.

Zo vernietigden de Sovjets 1.750 stuks en de Amerikanen 850. Maar liefst 3.000 Russische en 800 Amerikaanse kernkoppen werden onschadelijk gemaakt. Minder wapens, maar meer vertrouwen en vrede. Deze overeenkomst gold voor 13 jaar en werd verlengd tot president Trump er zich in 2019 uit terug trok.

Gorbatsjov als vredesstichter

Niemand heeft president Gorbatsjov overtroffen als vredesstichter. Toen de in 1973 begonnen onderhandelingen over de wederzijdse troepenvermindering in Europa (MBFR) diep in het slop zaten, gaf hij op 7 februari 1988 een belangrijke rede in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties.

Omdat hij vertrouwen had in zijn ’tegenstanders’ wou hij eenzijdig in twee jaar 500.000 van zijn 3.500.000 soldaten en hun wapens, vliegtuigen, tanks etc. uit Europa terugtrekken. Op die manier was een Sovjet-aanval op de NAVO uitgesloten. Na aarzelingen stapte de NAVO mee met Gorbatsjov en ontwapende evenzeer.

De voorwaarden zijn niet voorhanden

‘Wie vrede wil, bereidt zich best voor op de oorlog.’ Zeer juist, maar dit moet niet altijd via bewapening gebeuren! Gecontroleerde wederzijdse ontwapening is veel logischer en dus veel effectiever. Maar alle partijen moeten dit willen en het spel eerlijk spelen.

Momenteel zijn die voorwaarden helaas niet voorhanden. Maar wat niet is, kan nog komen. Het volstaat dat bekwame leiders zoals destijds Reagan en Gorbatsjov aan de macht komen.

Henri Kissinger

Meer vrede door minder wapens?