Iedereen heeft recht op één of meer onschuldige afwijkingen. Bij mij is dat (onder meer) alles lezen over de diefstal van het Lam Gods. Ik ben een Gentenaar. In mijn dialect is men nooit van de hand Gods geslagen; wel van het Lam Gods geslegen. Vandaar.

En dus moest ik ook Paul De Ridders De Rechtvaardige Rechters terug van weggeweest lezen. Het is tegelijk het beste én het slechtste wat ik ooit over de diefte heb gelezen. Het beste vanwege het indrukwekkend ‘bewijsmateriaal’ en het ‘andere’ scenario. Het slechtste omdat er totaal geen verhaalstructuur is, geen logische lijn, geen echte conclusie ook. Hij noemt — en dat is zeer bezwaarlijk — ook niet man en paard, omdat het volgens hem om een zeer delicaat en complex dossier gaat. Dat is te onnozel voor woorden; temeer omdat wie bekend is in onze geschiedenis weet over wie het gaat.

De Ridder verliest zich ook in eindeloze discussies en afrekeningen met anderen die over de diefstal hun licht hebben laten schijnen: hij ziet vijanden en medestanders. Of om het met een boutade te zeggen: het werk krioelt van de uitroeptekens; dat is altijd een heel slecht teken.

De Ridder is met andere woorden té emotioneel betrokken bij de materie, waardoor hij zijn skills – hij is doctor in de geschiedenis – totaal verliest. Jazeker, wat hij schrijft is impressionant grondig gedocumenteerd, en hij brengt nooit iets aan dat hij niet kan staven, maar het werk is het levende bewijs van het feit dat een gestrenge eindredacteur wonderen kan doen.

Toch kan ik u de lectuur zeer aanraden: dat is een zeer taaie oefening, maar ze loont. En zelfs wie alles over het Lam Gods heeft gelezen, valt geregeld van de ene verbazing in de andere. Bovendien is het aantal mensen dat toen (en ook nu) écht wist (weet) hoe de vork aan de steel zat (zit), tamelijk groot. Dat er desondanks al jaren keurig gezwegen wordt — de omertà van de elite? — is ook daarom verbazingwekkend.

Eén Lam Gods, twee verhalen

Want er is aan de ene kant het verhaal dat algemeen bekend is. Op 11 april 1934 ontdekt men in de Gentse Sint-Baafskathedraal dat twee panelen van het Lam Gods verdwenen zijn: de grisaille van Sint Jan de Doper en de Rechtvaardige Rechters. Ene DUA schrijft brieven naar het bisdom en vraagt één miljoen frank losgeld — een voor die tijd zeer fors bedrag. DUA overtuigt, want hij zorgt ervoor dat de grisaille wordt teruggevonden. Maar het losgeld wordt finaal niet betaald. Op 25 november van datzelfde jaar is er het plotse overlijden van ene Arsène Goedertier, koster en later ook wisselagent uit Wetteren, én militant van de Katholieke Partij. Hij vertrouwt een bevriende advocaat en partijgenoot toe dat hij meer weet van de diefstal van het Lam Gods. Korte tijd later worden bij Goedertier thuis de dubbels gevonden van de DUA-brieven.

Sindsdien wordt er nog altijd gezocht naar het gestolen paneel, maar tevergeefs. Wel wordt algemeen aangenomen dat Goedertier de dief was. Tot zo ver het verhaal zoals het algemeen bekend is.

Nu De Ridder op een rijtje en in enige notendoppen:

Niet Goedertier was de dief, wel drie priesters (twee kanunniken van de Sint-Baafskathedraal en de pastoor-deken van Wetteren, de broer van één van die twee kanunniken).
Die drie hebben nadien Goedertier ingeschakeld als onderhandelaar met het bisdom. Mocht het misgaan, dan was Goedertier verdachte nummer één. (Wat dus ook gebeurd is)
Het losgeld moest dienen om kleine spaarders te vergoeden die hun centen waren kwijtgeraakt in de toenmalige financiële crisis. Het is geld door pastoors verzameld, zogenaamd ten bate van de Kerk. In werkelijkheid hebben ze zeer riskant belegd, en is dat geld in rook opgegaan. Ze willen dat geld aan die mensen (minstens deels) teruggeven, want als ze dat niet doen vrezen ze voor de gevolgen, én voor de Kerk én voor de Katholieke Partij. De Partij vraagt overigens financiële steun aan de Kerk, maar die weigert dat.
De banken van de christelijke zuil (o.m. die van de Boerenbond) zijn gemoeid tot en met…

Kleine spaarders en de christelijke zuil

En hier onderbreken we het lijstje. Omdat de gelijkenis met het Arcodossier toch wel in het oog springt. Arco, dat gaat ook over kleine spaarders (gemiddeld hadden ze 2 à 3000 euro uitstaan). Arco, dat is ook de christelijke zuil én de bank waarin ze een serieuze vinger in de pap hadden. Arco, daar heeft de christelijke zuil vóór de financiële crisis van 2008 gigantisch veel geld aan verdiend. Idem toen, en ook toen is het verkeerd uitgedraaid. Het lijkt wel alsof gokken met geld van kleine mensen tot de erfzonde van de christelijke partij/zuil/instituten behoort…

Terug naar het lijstje van De Ridder.

De twee panelen zijn destijds deskundig uit het Lam Gods gehaald. Maar alleen wie het secreet kende (een geheime truc om de panelen ongeschonden uit het metalen frame te halen) kon dat. Alleen de intimi van de kathedraal kenden dat. Onder meer de kanunniken. Niet Arsène Goedertier, die bovendien nachtblind was. En zelf het losgeld volstrekt niet nodig had: hij liet een groot fortuin na.
Er is een nauwe relatie tussen de banken van de zuil en de toplui van de katholieke partij: het gaat om families met aanzien die bovendien via huwelijken met elkaar zijn verweven.
Het paneel van De Rechtvaardige Rechters is meteen na de diefstal verborgen in de kathedraal. Het is er pas weggehaald bij de Duitse inval.

Ontstellend slordig onderzoek

Die Duitse inval zorgt voor een sleutelstuk in De Ridders verhaal. Want de Duitsers hebben meer dan gewone belangstelling voor het Lam Gods én voor het gestolen paneel. Ze zetten een specialist aan het werk. Een zogeheten Kulturforscher, Oberleutnant Henry Koehn. Die doet — eigenlijk als allereerste — een serieus onderzoek naar de diefstal. Want het is ontstellend hoe slordig de Belgische justitie in de jaren 30 het officiële onderzoek heeft gevoerd. Wie De Ridder leest kan zich niet van de indruk ontdoen dat men dat ook zo wou.

Het zijn overigens toplui van de Katholieke Partij die de teugels van dat onderzoek in handen hadden. Het duurt maanden voor de speurders kopieën van de DUA-brieven in handen krijgen. Ze gaan eerst, en acht maanden na hun ontdekking naar een paar hoge katholieke (?) magistraten die in alle discretie een onderzoek voeren dat… op niets eindigt.

Koehns onderzoek is na de oorlog in de vergetelheid gesukkeld, en toen het uiteindelijk bekend werd heeft het vanuit justitie onvoldoende aandacht gekregen. Al doet Koehn er in zijn rapport geen doekjes om: ‘Arsene Goedertier ist nicht der Dieb’. De advocaat aan wie Goedertier zijn laatste woorden heeft toevertrouwd voegt daar zelfs aan toe dat Goedertier de nacht van de diefstal niet eens in de buurt was. Zeer merkwaardig ook: die advocaat is nooit door justitie ondervraagd. Later is hij wel senator geworden voor de Katholieke Partij. Er zijn aanwijzingen dat dit vandoen heeft met een compensatie voor bewezen diensten.

Koehn sterft in 1963, maar na de oorlog zegt hij aan zijn dochter Helga verschillende keren dat het bisdom zelf het paneel in zijn bezit heeft: omdat de dieven uit de kathedraal kwamen. En Koehn mag dan het paneel zelf nooit hebben gevonden, hij wist/weet wel dat het én nog bestaat én nog in goede staat is. Aan Jef Van de Wiele van de bevriende DeVlag schrijft Koehn al in 1941 dat het geen onaardige gedachte zou zijn om van de oorlog gebruik te maken om met het verdwenen paneel boven water te komen. Maar de bisschop beslist, na overleg met een aantal magistraten, te wachten tot na de oorlog..

Want het paneel is in de vroege oorlogsjaren en om de bezetter te snel af te zijn in bewaring gegeven bij een familie met aanzien. Ze hebben er goed zorg voor gedragen, lezen we. Ze hebben het nodige gedaan. Een bewaring die tegelijk een onderpand was: het bisdom had schulden bij die familie…

Indrukwekkend ten slotte is het lijstje van mensen dat bovengeschetst scenario bevestigt:

Grondwetspecialist Robert Senelle (1918-2013) die op zijn beurt is geïnformeerd door premier Achiel Van Acker (Senelle was zijn kabinetschef). Het is Senelle die Paul De Ridder op weg heeft gezet.
Marnix Gijsen: hij is de allereerste die in 1942 spreekt over de transfer van het paneel naar de aanzienlijke familie.
De nicht van de twee broers Van Ongeval, de een kanunnik in Sint-Baafs, de ander pastoor in Wetteren: zij zijn de échte daders. Vlak voor haar dood onthult ze haar familiegeheim.
Politicus en ondernemer Jan baron Huyghebaert, de baas van de KBC. Het directiecomité van de bank is in de jaren 80 bereid 20 miljoen frank uit te trekken ter compensatie van de aanzienlijke familie, waarna De Rechtvaardige Rechters aan het bisdom zouden worden teruggegeven. In extremis trekt de familie zich terug… (Later zijn er nog pogingen geweest om de familie te overtuigen, maar die zijn alle op niets uitgelopen.)

Tot zo ver een poging om uit een zeer warrig boek een verhaal te distilleren, mét weglating van flink wat bijkomende elementen die de basisstelling alleen maar versterken.

De waarheid

Is dat dé waarheid? Ik weet het niet. Het scenario uit De Rechtvaardige Rechters terug van weggeweest maakt in elk geval veel indruk. En het is aanzienlijk anders dan de eindeloze varianten op de Goedertier-verhalen. Verhalen die ondanks talloze zoektochten – de een met al meer spektakel dan de andere – tot nog toe alle zijn geëindigd op een dood spoor. Hoe jammer – zal ik nog maar eens zeggen – dat dit belangrijk nieuw werk zo slecht geschreven is.

En geheel terzijde: in die Vivaldicoalitie? Arco? Hoe zit dat? Herinner ik mij niet dat er een partij was die zonder regeling voor de Arcospaarders in geen enkele regering ging stappen? In de tijd hebben nogal wat spaarders hun centen (deels) teruggekregen. Onder meer omdat politici van de Katholieke Partij hun eigen fortuin aanspraken. Want via losgeld voor een zogeheten gestolen paneel ging dat niet…

Paul De Ridders De Rechtvaardige Rechters terug van weggeweest is uiteraard te koop in de online boekhandel van Doorbraak. Lees ook de recensie van het boek, hier op Doorbraak.

Henry Koehn

De diefstal van het Lam Gods? Dat was Arco avant la lettre!