Negen kanseliers heeft Duitsland tot nu gekend. Vijf van hen waren van christendemocratische en vier van sociaaldemocratische signatuur. Merkwaardig is dat geen van de eerste drie SPD-kanseliers zijn tweede ambtstermijn volledig heeft uitgedaan. Met ‘nummer vier’, Olaf Scholz, heeft Duitsland zelfs een SPD-kanselier die op het einde van zijn eerste termijn een minderheidsregering leidt in afwachting van vervroegde verkiezingen.

Alle vier kregen of krijgen te maken met een motie over hun positie. Zo’n motie kan twee vormen aannemen. Ofwel dient de oppositie een ‘constructieve motie van wantrouwen’ in waarmee ze een eigen kandidaat aan een meerderheid hoopt te helpen, ofwel legt de kanselier zelf een ‘motie van vertrouwen’ voor aan de Bondsdag, het federale parlement. Al naargelang van de situatie hoopt hij met een ‘ja’ oproer in de eigen coalitie te onderdrukken of beoogt hij met een ‘neen’ de weg naar vervroegde verkiezingen in te slaan. In dat laatste geval is er sprake van een ‘onechte’ motie van vertrouwen.

Ostpolitik

Hoe komt het toch dat de sociaaldemocratische kanseliers onder een minder gelukkig gesternte opereren? Met Willy Brandt veroverde de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) in 1969 voor het eerst in 39 jaar weer het kanseliersambt. De laatste SPD-Reichskanzler was Hermann Müller. Die was op 27 maart 1930 afgetreden omdat de SPD de bijdragen van de werkgevers voor de werkloosheidsvergoeding met 0,5 procent wilde verhogen en haar liberale coalitiepartner daar niet mee akkoord ging.

Brandt zelf ging de geschiedenis in als de architect van de ‘Ostpolitik’, waarmee Duitsland de relaties met de Sovjet-Unie, de DDR, Polen en Tsjecho-Slowakije wilde verbeteren. Dat hield ook de erkenning van de bestaande grenzen in, en dus het opgeven van alle aanspraken op de provincies die het rijk in 1945 had moeten afstaan, namelijk Pommeren en Silezië aan Polen, en Oost-Pruisen deels aan Polen en deels aan de Sovjet-Unie.

De christendemocratische oppositie (CDU/CSU) fulmineerde tegen deze aanvaarding van de Duitse deling. Eind april 1972 diende ze een constructieve motie van wantrouwen in.

De dieperliggende oorzaak van zijn aftreden school hem in aanzwellende economische problemen die hij niet meer de baas kon

De bedoeling van de motie was Brandt weg te stemmen en haar eigen kandidaat, Rainer Barzel, zijn plaats te doen innemen. Enkele SPD-parlementsleden waren overgelopen naar CDU/CSU. Barzel rekende op de vereiste 249 stemmen om de kanseliersfakkel te kunnen overnemen, maar kreeg er uiteindelijk maar 247. Achteraf is gebleken dat de DDR twee parlementsleden van CDU/CSU had omgekocht om niet voor Barzel te stemmen.

De tweede ambtstermijn van Brandt eindigde op 6 mei 1974 met zijn aftreden. De uiterlijke aanleiding lag bij de Guillaume-Affäre, vernoemd naar zijn secretaris die een spion voor de DDR bleek te zijn. Maar aanzwellende economische problemen die hij niet meer de baas kon waren de dieperliggende oorzaak.

Opnieuw verloren

Helmut Schmidt (SPD), tot dan toe minister van Financiën, deed als zijn opvolger de termijn uit en won in 1976 en 1980 als volwaardig kandidaat-kanselier de verkiezingen. Ook aan zijn tweede (volwaardige) ambtstermijn kwam in 1982 een einde. De F.D.P, zijn liberale coalitiepartner, moest niets hebben van het uitgaven georiënteerd economische beleid van de SPD.

Zo was Schmidt de tweede SPD-kanselier die zijn ambt voortijdig verloor

Op 17 september 1982 stapten de vier liberale ministers op. Schmidt leidde vanaf dat moment een minderheidsregering tot de CDU/CSU op 1 oktober een ‘konstruktives Misstrauensvotum’ indiende. 256 parlementsleden stemden voor Helmut Kohl, de voorzitter van de CDU, 235 tegen en vier onthielden zich. Zo was Schmidt de tweede SPD-kanselier die zijn ambt voortijdig verloor. Kohl was nu de nieuwe bondskanselier en zou regeren tot 1998.

Arbeidsmarkt

Gerhard Schröder (SPD) won achtereenvolgens in 1998 en 2002 de Bondsdagverkiezingen en regeerde telkens met de groenen. Hij zou twee keer een ‘Vertrauensfrage’ stellen. De eerste keer gebeurde dat op 16 november 2001. Schröder wilde Duitse troepen leveren voor de International Security Assistance Force (ISAF), de internationale troepenmacht die zich installeerde in het door de Amerikanen bezette Afghanistan. De groene coalitiepartner was daar niet mee opgezet.

Om haar en ook dissidente krachten binnen de SPD mee te krijgen, diende de kanselier een motie van vertrouwen in. Als de oproerige groenen hun regering niet wilden doen vallen, moesten ze nu wel knarsetandend voor Schröder stemmen. Toch waren er 77 parlementsleden van SPD en Grüne die in een persoonlijke verklaring toegaven dat ze enkel ‘ja’ hadden gestemd om de rood-groene regering boven water te houden.

De tweede keer dat Schröder de ‘Vertrauensfrage’ stelde, was op 27 juni 2005. De achtergrond was de nederlaag die de SPD bij de verkiezingen in mei in de deelstaat Noordrijn-Westfalen had opgelopen als gevolg van haar als ‘sociaal koud’ ervaren hervormingen van de arbeidsmarkt. Schröder wilde deze keer met die motie een ‘nee’ krijgen om zo vervroegde Bondsdagverkiezingen teweeg te brengen — in september 2005, in plaats van 2006.

Hij hoopte zo de afkalving van de SPD in de kiezersgunst een halt toe te roepen. Met 296 neen-, 151 ja-stemmen en 148 onthoudingen verloor Schröder zoals gewenst het vertrouwen van de Bondsdag. Zijn rekening ging later niet op. Angela Merkel (CDU) won de Bondsdagverkiezingen van 18 september 2005 met 35,2 procent van de stemmen.

Begrotingstekort

Nu is het de beurt aan Olaf Scholz (SPD) om de ‘Vertrauensfrage’ te stellen. Op dinsdag 5 november ontsloeg hij Christian Lindner (FDP), zijn minister van Financiën. De liberaal had een nota opgesteld waarin hij pleitte voor een meer ondernemersvriendelijk economisch beleid en tegen het loslaten van de schuldenrem (de regeling die bepaalt dat het begrotingstekort niet meer mag bedragen dan 0,35 procent van het bruto binnenlands product).

Scholz leidt nu een minderheidsregering van SPD en Groenen. Hij zal op 16 december 2024 de ‘onechte’ motie van vertrouwen indienen om de verkiezingen te vervroegen — in dit geval op 23 februari 2025 in plaats van op 28 september 2025. Het politieke Berlijn beleeft woelige dagen.

Hermann Müller

Sociaaldemocratische kanseliers halen einde ambtstermijn niet