De acht in robijnrood gehulde rechters van het Bundesverfassungsgericht in Karslruhe keuren de Duitse steun aan het noodfonds goed, maar leggen strenge voorwaarden op: er wordt een maximumhoogte voor de steun bepaald en op de schouders van de verantwoordelijken van het ESM rust informatieplicht jegens het parlement en de Bundestag. De Duitse regering haalt opgelucht adem, Europa ook: het ESM kan van start gaan. Afwachten maar hoe de bevolking zal reageren.

Opdraaien

Het gaat om geld, veel geld, en het gaat om legitimiteit, om de wijze waarop beslissingen over het spekken van het noodfonds worden genomen. Enkele cijfers maken het duidelijk: het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) dient tegen midden 2013 het European Financial Stability Facility (EFSF) af te lossen. Het wordt uitgerust met een stamkapitaal van 700 miljard € waarvan het er 500 miljard mag verstrekken als krediet. Samen storten de 17 landen van de eurozone 80 miljard in het ESM. Voor de resterende 620 miljard staan ze borg. Duitsland is verantwoordelijk voor 27 procent van het stamkapitaal, dus rond de 22 miljard. Zijn aandeel aan de garanties loopt op tot 170 miljard. Samen dus een goede 190 miljard €. Maar de genoemde 700 miljard € staan het ESM ter beschikking, ook wanneer sommige leden hun bijdrage niet kunnen ophoesten. Het verdrag houdt bijgevolg in dat de leden achteraf nog bij zouden moeten betalen en dus zou Duitsland door die ‘Nachschusspflicht’ wel eens voor meer dan 190 miljard € moeten opdraaien.

Domper

De Bondsdag had op 29 juni 2012 met een ruime meerderheid het fiscaal pact en het ESM goedgekeurd (respectievelijk met 491 en 493 van de 604 parlementsleden). Kanselier Angela Merkel (CDU) had in haar voorafgaande regeringsverklaring geworven voor de goedkeuring van het ESM als „wichtiges Signal der Geschlossenheit und der Entschlossenheit nach innen wie nach außen” (belangrijk signaal van gesloten gelederen en van vastberadenheid naar binnen en naar buiten toe). Maar er waren toch dompers op haar vreugde. Merkel kon binnen haar eigen zwart-gele coalitie (van christendemocraten en liberalen) niet eens op de zogenaamde ‘Kanzlermehrheit’ van 311 stemmen rekenen en haalde de tweederde meerderheid enkel dankzij de stem van veel parlementsleden van de oppositie (groenen en sociaaldemocraten).

Veel ergerlijker voor Merkel was dat het ESM niet zoals gepland op 1 juli van start kon gaan. Onmiddellijk na de stemming in de Bondsdag legden immers verschillende organisaties een klacht neer bij het Grondwettelijk Hof omdat het fiscaal pact en het ESM diep ‘in het begrotingsrecht van de Bondsdag zouden ingrijpen’. De zorg bij de klagers is dat het ESM dat bestaat uit een raad van gouverneurs met regeringsafgevaardigden beslissingen neemt over het geld van de Duitse belastingbetaler zonder dat het parlement voldoende geïnformeerd is of betrokken wordt.

Volgens Herta Däubler-Gmelin, gewezen sociaaldemocratisch minister van Justitie, zou de Bondsdag heel wat begrotingsbevoegdheid en soevereiniteit afstaan aan ‘Brussel’. Zij trad op als vertegenwoordiger van de actiegroep ‘Mehr Demokratie’ die 37.000 handtekeningen wist te verzamelen tegen het ‘afstaan van soevereiniteitsrechten’ en ‘onberekenbare begrotingsrisico’s’ (www.mehr-demokratie.de). Met zoveel handtekeningen was de klacht de grootste in de geschiedenis van de Bondsrepubliek.

Gregor Gysi , fractievoorzitter van de links-radicale ‘Die Linke’, gewaagde van Demokratieabbau (het ‘slopen van de democratie’). Het waren niet enkel politici uit de oppositie die een klacht neerlegden. Ook een Peter Gauweiler van de CSU, de Beierse zusterpartij van Merkels christendemocratische CDU, sprak van een ‘inbreuk op de democratie’. Zolang het Grondwettelijk Hof zich niet over de klachten had uitgesproken, kon de Duitse bondspresident Joachim Gauck de wet op het ESM niet ondertekenen.

Spannend

Europa keek gespannen uit naar 12 september, de dag waarop het Bundesverfassungsgericht zijn oordeel zou vellen. Volgens economen zoals een Kai Carstensen, directeur van het Institut für Wirtschaftsforschung (Instituut voor Economisch Onderzoek) in München, was het eigenlijk niet meer zo belangrijk wat het arrest zou verkondigen sinds de Europese Centrale Bank besliste onbegrensd obligaties op te kopen van landen die kampen met schuldproblemen.
In Duitsland speculeerden politici en opiniemakers dagen op voorhand al op een ‘Ja, maar’ van de hoogste rechters van het land. Het Grondwettelijk Hof staat er immers om bekend ’traditionell europafreundlich’ (Die Welt, 12/09/2012) te oordelen. Bijvoorbeeld toen het in 2009 ging om het Verdrag van Lissabon. De goedkeuring van dat verdrag door de Bondsdag werd als in overeenstemming met de grondwet gezien. Maar het Hof maakte toen wel een voorbehoud bij verdere Europese integratie in die zin dat de toetreding van Duitsland tot een Europese bondsstaat onder het Grundgesetz (de Duitse grondwet) niet mogelijk was.

Ook nu heeft Karlsruhe zijn zegen uitgesproken over de medewerking van de Bondsrepubliek aan het reddingsscherm van het ESM. De ratificering van het verdrag kan afgesloten worden, weliswaar onder twee voorwaarden, namelijk dat de grens van 190 miljard € waarvoor Duitsland borg staat, niet zonder de toestemming van de Duitse vertegenwoordiger in het ESM veranderd kan worden en dat Bondsdag en Bondsraad (de Duitse deelstatenkamer) ten gronde geïnformeerd worden door de ESM-verantwoordelijken. Dat maakt de Duitse onderhandelingspositie er in Europa niet gemakkelijker op. Het inbinden van de Duitse Bondsdag betekent dat Merkel elke keer weer de nodige meerderheid moet veroveren als er knopen moeten doorgehakt worden bij de behandeling van de eurocrisis.

Ongenoegen

Of dit de gemoederen van klagers en eurosceptici zal bedaren, is nog zeer de vraag. Het vastleggen van een maximumgrens neemt de vrees niet weg dat er onberekenbare kosten blijven komen, dat de eurocrisis een vat zonder bodem creëert. Met de vermelde beslissing van de ECB een paar dagen geleden zijn de bakens gezet voor een ‘Transferunion’, een ‘Offener Weg ins Bodenlose’, zoals Thomas Schmid schrijft (Die Welt, 12.09.2012).
Een andere vraag die op vele lippen brandt, is waar het nu heen moet met Europa en de democratie. Volgens opiniepeilingen kant 53 procent van de ondervraagde Duitsers zich tegen het afstaan van meer bevoegdheden aan de Europese Unie en is slechts 27 procent daarvoor wel te vinden (Die Zeit, 7.9.2012). Er leeft heel wat onvrede bij de bevolking. De ideologische veelzijdigheid van de indieners van de klachten bij het Grondwettelijk Hof toont dat aan: die reikte van het links-radicale ‘Linke’ tot de conservatieve CSU, om nog niet te spreken van de massale mobilisatie van gewone burgers door een actiecomité.

Van het Grondwettelijk Hof wordt naar analogie met het Vaticaan vaak gezegd: ‘Karlsruhe locuta, causa finita’ (Als het Hof geoordeeld heeft, is de zaak afgesloten). Het valt te betwijfelen dat de zaak nu ‘afgesloten’ is. Ongenoegen zal verder blijven knagen aan het gemoed van vele burgers.

dit artikel verscheen ook deredactie.be

Herta Däubler-Gmelin

Europees noodfonds kan uit de startblokken