Heel even leek het erop dat de Nederlandse premier Mark Rutte de steun zou verliezen van zijn eigen fractie in de Tweede Kamer, de rechts-liberale VVD. Eind augustus kondigde de regering de ‘asieldeal’ aan. De andere regeringspartijen gingen akkoord met een aantal maatregelen om de instroom van asielzoekers te beperken, in ruil daarvoor werkte de VVD mee aan spreiding van asielzoekers door gemeenten te dwingen die op te vangen.

De achterban van de kleinste regeringspartner, de orthodox-protestantse en overwegend linkse ChristenUnie, vond inperking van gezinshereniging te hardvochtig. De achterban van de VVD protesteerde ook.

Spreidingswet

Nu moet de deal worden omgezet in een wet. Die heet ‘spreidingswet’ in de volksmond, vanwege het verplichtende karakter voor gemeenten, ‘dwangwet’ genoemd. Afgelopen weekend waren VVD-staatssecretaris Eric van der Burg, die nog zei: ‘hoe meer asielzoekers, hoe beter’, en Tweede Kamer-fractievoorzitter Sophie Hermans (dochter van partijprominent Loek Hermans, gewezen assistent van premier Mark Rutte) nog optimistisch. Maandagochtend maakte de NOS echter bekend dat de VVD-fractie niet akkoord ging. De situatie was zo ernstig, dat Rutte de volgende dag de fractievergadering ging bijwonen. ‘Papa moet komen helpen’, citeerde de rechtse krant De Telegraaf dinsdag 8 november op de voorpagina.

Zoals wel vaker wanneer de VVD in moeilijkheden verkeert, gaf erelid en oud-partijleider Hans Wiegel een interview om olie op het vuur te gooien. Zoals wel vaker wanneer media een crisis aankondigen, eindigde het met een anticlimax. De fractie ging overstag, mits er nu eindelijk werk wordt gemaakt van de inperking van de stroom aan asielzoekers, momenteel een populair thema. Zaterdag 5 november hield het christendemocratische CDA een congres. Partijleider, vicepremier en buitenlandminister Wopke Hoekstra verklaarde dat de huidige aantallen immigranten niet vol te houden zijn. Rutte, noch Hoekstra noemden concrete maatregelen om dit te verhelpen.

Getemde fractie

Wat betekent dat voor de VVD? Op korte termijn waarschijnlijk het einde van de politieke carrière van Hermans. Afgelopen juni noemde Geert Wilders haar tijdens een Kamerdebat de ‘tassendrager van Mark Rutte’. Hierop moest ze haar tranen bedwingen. Nu blijkt ze ook in de eigen fractie geen gezag te hebben. Fractiediscipline was de VVD van oudsher vreemd. Het was een ‘kruiwagen vol kikkers’. De fractievoorzitter bewaakte de hoofdlijnen, verder waren de Kamerleden vrij. Een uitzondering vormde het leiderschap van Ed Nijpels (1982-1986). Die haalde de teugels strakker aan. Nijpels sloeg door naar het andere uiterste, wat de sfeer in de fractie niet ten goede kwam. In 1986 werd hij de eerste VVD-lijsttrekker die negen zetels ineens verloor. Vervolgens zette de fractie hem af.

Werkelijke discipline kwam pas vanaf 2010, toen de VVD voor het eerst grootste partij werd. Al was bij de kandidatenlijst geselecteerd op trouw aan Rutte. Een paar jaar eerder kampte de partij met een machtsstrijd tussen Rutte en Rita Verdonk. In 2010 kwamen, Fred Teeven uitgezonderd, ‘Rita-fans’ simpelweg niet op de lijst. In de zomer van 2020 maakte de partij bekend dat Kamerleden voortaan in principe maar twee termijnen (van vier jaar) mochten blijven zitten. De tweede termijn alleen als tijdens de eerste groeipotentieel bleek. Alleen: veel politici, ook veelbelovende, hebben minimaal één termijn nodig om het vak te leren.

Bij de verkiezingen van 2021 waren verkiesbare debutanten op de kandidatenlijst overwegend fractiemedewerker of politiek assistent geweest, in een aantal gevallen direct na het afstuderen. Werknemers, geen volksvertegenwoordigers. Is het veelzeggend dat de fractie desondanks haar tanden durfde te laten zien? Of was het enkel een toneelstukje van 24 uur, door de communicatiemedewerkers uitgedacht om de achterban te paaien?

Onrustige leden

De actieve leden (militanten) van de VVD roeren zich namelijk al een tijd. Afgelopen zomer verwierpen ze op het congres het stikstofbeleid dat VVD-minister Christianne van der Wal de dag ervoor namens het kabinet had aangekondigd. Afgelopen augustus protesteerden plaatselijke en provinciale mandatarissen tegen de asieldeal. Onlangs werd niet de kandidaat van het partijbestuur, maar de tegenkandidaat gekozen tot partijvoorzitter (in Nederland een bescheidener functie dan in België; bij ons is de belangrijkste landelijke politicus de partijleider).

Zaterdag 19 november congresseert de VVD in Rotterdam. Kritische moties liggen al klaar.

Onrustige stemmers

Van de jaren ’80 tot uiterlijk 2012 waren VVD en CDA ‘communicerende vaten’. Ging een van de twee partijen te veel naar het midden, dan stapten centrumrechtse kiezers over naar de andere partij. Van 2010 tot 2012 vormden de twee partijen een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV van Geert Wilders. Tegen de zin van de linkervleugel van het CDA, die haar gelijk bevestigd meende toen Wilders voorjaar 2012 zijn steun introk. Het CDA heeft zich tot nu toe niet herpakt. De PVV is, vanwege omstreden uitspraken, voor veel centrumrechtse kiezers een brug te ver. Dat de VVD het afgelopen decennium grootste partij bleef, kan deels door het ontbreken van concurrentie op rechts geweest zijn.

Forum voor Democratie heeft zich ontwikkeld tot een partij die nog extremer is dan de PVV. Maart 2021 kwamen echter twee andere partijen in de Tweede Kamer: BBB en JA21. De tijd zal leren of dat op de langere termijn stabiele en grote partijen worden. Op korte termijn kunnen zij vluchtheuvel zijn voor in VVD (en CDA) teleurgestelde kiezers. Komende maart zijn er Provinciale Statenverkiezingen, die indirect ook de nieuwe samenstelling bepalen van de Eerste Kamer (Senaat). In 2024 zijn verkiezingen voor het Europese Parlement. Uiterlijk 2025 Tweede Kamerverkiezingen.

Scylla en Charybdis

Ter verdediging van de fractie: inflatie, stijgende energieprijzen en de oorlog in Oekraïne zijn niet het geschikte moment om een regering te laten vallen. En afblazen van de asieldeal had ook betekend dat mensen met de winter voor de deur op straat moesten slapen. Stukjesschrijvers zijn ook maar stuurlui aan wal. Daar staat tegenover dat de VVD de afgelopen tien jaar, als het kon kiezen tussen vasthouden aan VVD-standpunten of regeerakkoord, consequent voor het laatste koos. Wat als het begrip van de achterban onderhand verbruikt is?

De fractie stond als het ware voor de keus tussen de regering laten vallen of de VVD electoraal laten afstraffen. Voor Rutte geen dilemma. Voor hem is de VVD enkel een middel om premier te zijn. De fractieleden die hem nu de hand boven het hoofd houden, mogen maar twee termijnen Kamerlid zijn. Rutte is langer dan twee termijnen premier (bezig aan zijn vierde) en lijkt nog door te willen. Ooit vonden liberalen dat iedereen gelijk was voor de wet. Zijn sommige VVD-politici gelijker dan andere?

Hoekstra

Nederland: VVD gaat akkoord met veelbesproken ‘spreidingswet’

Financiële solidariteit in de EU: België als Franse vazalstaat