Immigratie en integratie zijn onderwerpen die tijdens discussies de gemoederen hoog kunnen doen oplopen. Correct en genuanceerd taalgebruik is dan van groot belang. Bepaalde begrippen zijn immers belast met een uitgesproken negatieve connotatie.

Zo is er het woord ‘omvolking’. Omvolking slaat op een –meestal als intentioneel gedefinieerd– proces waarbij de huidige bevolking van een geografisch afgebakend gebied wordt vervangen door een andere bevolkingsgroep. Het gebruik van deze term of varianten (zoals ‘ontvolken’) brengt de gebruiker zonder uitzondering in de problemen. Vraag dat maar aan Walter De Donder.

Remigratie

Een ander woord dat heel wat controversie met zich meebrengt is ‘remigratie’. Remigratie is de terugkeer van bepaalde, geïmmigreerde personen of bevolkingsgroepen naar hun ‘vaderland’. Vaderland tussen aanhalingstekens, want met het begrip wordt niet enkel burgers met een buitenlandse nationaliteit bedoelt. Soms wordt remigratie gebruikt om subpopulaties met een bepaalde niet-inheemse cultuur of roots aan te sporen te verhuizen naar landen waar deze cultuur of roots wél inheems zijn. In dat geval vallen ook de nakomelingen van immigranten met de Belgische nationaliteit onder deze term.

‘Remigratie’ wordt in de hedendaagse politiek geassocieerd met een extreemrechts, anti-immigratie discours. Nochtans is ‘terugkeer’ an sich geen uitsluitend extreemrechtse bekommernis. De uitzetting van uitgeprocedeerde asielzoekers kan bijvoorbeeld op brede steun rekenen. De deportatie van bepaalde groepen louter op basis van groepscriteria (bijvoorbeeld afkomst) kan dat niet. Laat staan dat deze uitzetting gerechtvaardigd wordt door het belang van de uitgezette, niet de uitzettende, groep.

Dat was ooit anders in de Verenigde Staten. In de 19de eeuw woedde er een verhit debat over de toekomst van slavernij in de zuidelijke staten. Er waren de radicale abolitionisten die meenden dat slavernij, waar dan ook in het land, een smet was op het blazoen van de volledige natie. Zij promootten de afschaffing van het instituut. Daarnaast waren er de, voornamelijk zuidelijke, slaveneigenaars en sympathisanten die meenden dat slavernij niet enkel getolereerd maar ook gepromoot moest worden. Zo bepleitten zij de introductie van nieuwe slavenstaten in de Unie en zelfs de oprichting van een ‘slavenrijk’ in de Caraïben en Zuid-Amerika.

Lincoln

In het midden vonden we figuren als Abraham Lincoln. De zestiende president van de VS erkende het recht van staten als Georgia, Mississippi en Texas om slavernij als instituut te erkennen. Hij verzette zich evenwel fel tegen de uitbreiding ervan naar nog te incorporeren territoria in het westen van het continent. In essentie promootte Lincoln een containment-politiek waarbij slavernij van buitenaf door isolatie onder druk zou worden gezet.

Het was de opvatting van de president dat slavernij een natuurlijke dood zou sterven. De vrije arbeid in het noorden en, hopelijk, westen van het land zou de achterhaaldheid van een op slavenarbeid gebaseerde agrarische economie aantonen. Dit gecombineerd met het vormend geweten van een toenemend aantal abolitionisten in het zuiden en de steeds aanwezige vrees voor slavenopstanden zou de Verenigde Staten na verloop van tijd ontdoen van haar ‘initiële zonde’.

Toekomst

Het slavernijdebat werd in de jaren ’50 van de 19de eeuw in essentie beheerst door twee vragen. Ten eerste of slavernij een toekomst had in de Verenigde Staten. Ten tweede, of zwarten een toekomst hadden in de Verenigde Staten. En zo ja, wat voor toekomst?

Zo waren lang niet alle tegenstanders van slavernij gewonnen voor het idee dat Afro-Amerikanen deel moesten uitmaken van de Amerikaanse droom. Op z’n minst waren zij tegenstander van de gelijkheid van de rassen voor de wet. Lincoln zelf vond het belangrijk dat zwarten konden genieten van de vruchten van hun eigen arbeid, maar de president was voor het merendeel van zijn politieke carrière niet gewonnen voor het idee van zwart stemrecht.

Zwarte gevaar

Waar de president zich wel in konden vinden was remigratie. In 1857, vier jaar voor zijn eedaflegging als president, verklaarde Lincoln zich een voorstander van een ‘scheiding van de rassen’. Eén jaar later verkondigde Honest Abe dat zijn ‘eerste impuls’ neerkwam op het bevrijden van slaven en ze terugsturen naar Afrika. Voor heel wat blanke Amerikanen, Lincoln incluis, was dat een compromis tussen radicale abolitionisten enerzijds en slavenhouders en sympathisanten anderzijds.

Er bestonden heel wat redenen voor de promotie van ‘remigratie’. De belangrijkste was de oprechte vrees dat blanken en zwarten onmogelijke harmonieus zouden kunnen samenleven – en dat zwarten, eens vrij, wel eens wraak zouden kunnen nemen op hun blanke oud-meesters. Het ‘zwarte gevaar’ loerde om de hoek. Zwarte Amerikanen zouden bovendien nooit kunnen floreren zolang zij omringd werden door hun blanke broeders. Deze laatste groep zou hen immers steeds overschaduwen in kennis, kunde en welvaart. Dat het racisme diepgeworteld en wijdverspreid was, hoeft geen betoog.

Doorn in het oog

Dat een ruime meerderheid van de zwarte bevolking een volksverhuizing naar Afrika niet zag zitten, was sinds het begin een doorn in het oog van heel wat voorstanders van kolonisatie. Zwarte Amerikanen zagen zich als net dat: Amerikaan. Velen van hen waren in de tijd verder verwijderd van hun Afrikaanse roots dan de Brits-, Iers-, en Duits-Amerikanen die de Verenigde Staten in de decennia ervoor binnenstroomden. De vraag (de eis) van heel wat blanke landgenoten dat zij terugkeerden naar ‘hun’ land – een land waar zij nog nooit waren geweest – viel dan ook in dovemansoren bij het gros van zwart Amerika.

Dat betekent niet dat er géén zwarte Amerikanen vertrokken, maar wel dat de kolonisatie die plaatsvond verbleekte bij de enorme ambities van organisaties als de American Colonization Society (ACS). Zo verscheepte de ACS enkele duizenden Afro-Amerikanen naar wat vandaag de West-Afrikaanse staat Liberia is. Dat de Liberiaanse vlag verdacht veel lijkt op de Amerikaanse is dus geen toeval. De hoofdstad Monrovia werd trouwens vernoemd naar president James Monroe, een supporter van de Society.

Body politic

De Amerikaanse casus leert ons dat het burgerschapvraagstuk er één van alle tijden is. Verschillende boeiende vragen lopen samen in een steeds evoluerend antwoord op de vraag wie wanneer en onder welke voorwaarden deel kan uitmaken van de body politic van een natie. In de Verenigde Staten werd een enorm gewicht toegekend aan het concept van ‘ras’, een concept dat zelf evolueert. Maar andere criteria als geslacht (stemrecht voor vrouwen in moslimlanden), leeftijd (stemrecht voor 16-jarigen in België) en afkomst (inburgeringsvoorwaarden voor de toekenning van het stemrecht) blijven ook vandaag een rol spelen.

De Amerikaanse casus is ook een waarschuwing, een cautionary tale. Het risico om bepaalde rechten voor te behouden aan een bepaalde subgroep op grond van irrationele criteria, is niet verdwenen. Volheid van rechten moet steeds het uitgangspunt zijn, eventuele ontnemingen of beperkingen de uitzondering. Elke vorm van discriminatie dient steeds een wettelijke basis te hebben, een legitiem doel te dienen en proportioneel te zijn met dat doel. Drie voorwaarden die ook in 2022 niet aan belang verloren.

Honest Abe

Immigratie, Remigratie en het Amerika van Lincoln