Eindelijk is er waar de vriendenkring rond de bekendste Vlaamse filosoof van de 20ste eeuw reikhalzend naar uitkeek: een boekuitgave van wat er aan geschriften in zijn schatkamer te vinden was.

Wat niet geheel de waarheid is. Het is slechts een selectie. Er is zoveel in de schatkamer dat er op z’n minst nog vijf delen van het nu al lijvige boek uitgegeven zou kunnen worden. De archeologen Johan Braeckman en Dirk Verhofstadt hebben een selectie gemaakt. Heel wat blijft (voorlopig?) onuitgegeven, een gedeelte werd op de website van Etienne Vermeersch geparkeerd en valt daar te raadplegen. Bovendien was er al een eerste aanzet tot wat men zou kunnen noemen Verzameld Werk. Het boek, met als eindredacteurs Johan Braeckman en Hugo Van den Enden, kreeg de titel Van Antigone tot Dolly, 40 jaar kritisch denken [Houtekiet; 1997; heruitgebracht halverwege dit jaar].

Wat in het nieuwe boek, Nagelaten Geschriften, te vinden is, laat zich opdelen in drie blokken: Essays, lezingen en artikelen, Opiniestukken en Interviews.

Een levensverhaal

Elk blok of sommige artikels nader toelichten is onbegonnen werk, bovendien oninteressant. Het geheel daarentegen bekijken levert een levensverhaal op. En dat is hoogstwaarschijnlijk ook de bedoeling geweest van de archeologen. Onopvallend een evolutie laten zien wie Etienne Vermeersch was, tot welke inzichten hij is gekomen, wat zijn aandeel betrof in maatschappelijke standpunten, hoe hij als mens functioneerde naarmate zijn bekendheid toenam. Zijn apologieën, wat hij heeft bereikt en — naar eigen zeggen van Etienne Vermeersch — niet heeft bereikt.

Enerzijds, anderzijds

Herhaaldelijk heeft hij gezegd dat hij ‘lui is geweest’. Stapelt men zijn geschriften, toespraken en interviews op, kan er enkel verbazing volgen over het volume aan literair-filosofisch werk dat hij heeft gepresteerd en een glimlach ontstaan bij de uitspraak dat hij ‘lui is geweest’. Maar dat bedoelde hij ook niet met dat gezegde. Hij bedoelde dat hij door zijn medewerking en bemoeienis met honderden, zo niet duizenden morele verzoeken en affaires, niet de tijd heeft gevonden een eigen filosofische theorie te ontwikkelen. Zijn sociaal aandeel heeft dit verhinderd. Enerzijds vond hij dat jammer, anderzijds was hij gelukkig dat zijn morele stem een sterke invloed heeft gehad in het euthanasiedebat en de vrijzinnige ontwikkeling van het Vlaamse volk, om er maar een paar te noemen.

De sokkel

Het valt op, bij wie het boek aandachtig leest, dat twee aspecten van het zielenleven als een draad van Ariadne door het leven van zijn werk en het werk van zijn leven lopen: Geluk en Lijden. Hoe of wat zijn standpunten ook geweest moge zijn in al waar Etienne Vermeersch zich mee bemoeide… of liet in meesleuren, de sokkel bestond altijd uit een uitermate sterke mengeling van deze twee aspecten. Niet door giften voor goede doelen (die zijn er misschien wel geweest, dit behoort echter tot het privéleven), maar door met zijn kennis te wijzen waar het Geluk voor het individu of de maatschappij te vinden was en hoe het Lijden vermeden, verminderd of bestreden kon worden. Zo bekeken kan zijn levenswerk gezien worden als een alternatieve filosofische Geneeskunde.

De dorpel

Een bijkomend aspect dat, bij wijze van spreken, de dorpel van het voetstuk is, is zijn koppigheid om de vrijheid van andersdenkenden te respecteren. Al was hij het niet met hen eens, de vrijheid van denken mag niet het lichaam en het hoofd van één geloofsovertuiging zijn. Zelfs zijn eigen overtuiging, de Westerse Vrijzinnigheid, is niet volmaakt en mag geen basis voor Orde en Macht vormen. Voorzeker, als groot kenner van de dichtkunst door de eeuwen heen, kende hij de dichtregels van René Char:

‘Bij alle maaltijden die we gezamenlijk nemen nodigen we ook de vrijheid uit. / Zijn stoel is leeg, maar zijn couvert blijft gedekt.’

Voor Etienne Vermeersch — en dat kan men uit de vijver van al zijn geschriften, interviews en toespraken vissen — bestaat de waarheid niet, maakt de twijfel deel uit van eender welke visie, wat niet een eigen mening in vraag stelt. Er zijn evenveel meningen als er mensen zijn. Het komt er, volgens wijlen onze moraalfilosoof op aan, een evenwicht van mening te vinden binnen een bepaalde cultuur. Wat ook inhoudt een voorzichtige maar brede tolerantie naar de andere culturen toe.

Pro zowel als contra

Dat was een grote bezorgdheid van Etienne Vermeersch naar het einde van zijn leven toe: hoe kunnen we de vrijheid en de vrede van de verschillende culturen verzoenen. Soms gebeurde dat met contra-, andere keren met pro-standpunten. Zoeken we naar het hart van Vermeersch’ wijsheid, komen we onvermijdelijk terecht bij zijn emoties. Wie hem nauwelijks kende, vroeg zich vaak af of hij die wel had. Zeer zeker, en niet in beperkte mate. Zijn gevoelens met al hun dimensies stopte hij in zijn leven en werk. Die geen onderdak vond in een kerk, een mandir, een synagoge, een tempel, een stoepa of een moskee. Zijn impressies zijn de aarde van zijn eigen zuivere moraalfilosofie. Te vinden, voor wie dat nog niet wist, in de Nagelaten Geschriften?

Wie ze wil hebben, en de oplage vliegt naar ik hoorde als zoete broodjes de deur uit, spoedt zich naar de lokale onafhankelijke boekhandel of naar de DoorbraakBoeken webwinkel.

Hugo van den Enden

Uit de graftombe van Etienne Vermeersch

Economie is transcendentaal