Voor wie Spaans leest publiceerde historicus Juan Carlos Jiménez onlangs een interessant boek over de verhouding tussen Franco en Salazar, La respuesta dictatorial a los desafíos de un mundo en cambio 1936-1968. Hij toont aan hoe het eeuwenoude nationale wantrouwen de ondubbelzinnige ideologische sympathie tussen de regimes doorkruiste. Het ‘iberismo’ – eenmaking van het schiereiland – dat sommige Spanjaarden aanhingen, onder meer in kringen van de Falange, werd in Portugal vertaald als ‘het Spaanse gevaar’. Het staat overigens vast dat in 1940-1941 Spaanse plannen om Portugal binnen te vallen klaarlagen, dit ondanks de substantiële hulp die Salazar aan Franco had geboden tijdens de Burgeroorlog en de ondertekening van een niet-aanvalsverdrag tussen beide landen in maart 1939.

De angst voor de Spaanse dreiging leidde al in 1913 tot de oprichting van het Integralismo Lusitano, een beweging geïnspireerd door Charles Maurras’ Action Française. Ideoloog António Sardinha ging ervan uit dat de verschillen tussen de ‘gewelddadige’ Spanjaarden en de ‘zachte’ Portugezen biologisch bepaald waren, hoewel hij later zou evolueren naar een meer pro-Spaanse houding.

Verschillen tussen beide regimes

Franco en Salazar zaten ideologisch op dezelfde lijn: katholicisme, nationalisme en anticommunisme. Toch ziet Jiménez ook verschillen tussen beide regimes. Om te beginnen was Portugal een republiek, waarbij de president theoretisch zijn eerste minister kon ontslaan. De scheiding tussen Kerk en Staat werd er nooit opgeheven. Ook al werden de uitslagen vervalst, er waren verkiezingen waaraan de oppositie kon deelnemen – met uitsluiting van de communisten. Evenwel had slechts 18% van de bevolking stemrecht. In 1958 leidde dit bijna tot de overwinning van oppositiekandidaat Humberto Delgado die beloofd had dat hij, eens president, Salazar de laan zou uitsturen.

De politieke politie vermoordde Delgado werd later. Sinds 2016 is de luchthaven van Lissabon naar hem vernoemd. Een tweede verschil met Spanje is de rol van het leger. Portugal was geen militaire dictatuur: de elite bestond uit universiteitsprofessoren. Maar de Estado Novo kon maar overleven met de steun van het leger, ook al kende hij intern een vorm van politiek pluralisme. In Spanje daarentegen speelde het leger, als overwinnaar van de Burgeroorlog, een meer vooraanstaande rol. Bovendien was het, zoals Jiménez schrijft, ideologisch ‘compacter’: militairen met linkse sympathieën waren gesneuveld, zaten in de cel of in het buitenland.

‘Portugal is geen klein land’

Ten slotte is er de koloniale kwestie. Portugal hield vast aan zijn kolonies tot het bittere einde, omdat het regime er een garantie in zag tegen een Spaanse overheersing op het schiereiland. De propaganda schoof het thema van ‘Portugal não è um país pequeno’ of ‘Portugal is geen klein land’ nadrukkelijk naar voren . Spanje daarentegen was pragmatischer in zijn verhouding met de kolonies, ook al ging dat in tegen Franco’s opvattingen. Hij is altijd trots was geweest op de rol die hij als ‘Africanista’ had gespeeld tijdens de oorlogen in Marokko in de jaren 1920.

Fundamenteler nog stond de historische eigenheid van elk van de landen een harmonieuze samenwerking in de weg: de traditionele Brits-Portugese alliantie bijvoorbeeld – die teruggaat tot 1373 – was een doorn in het oog van Franco, zeker toen die in de eerste oorlogsjaren overwoog om in de oorlog te stappen aan de zijde van Duitsland en Italië. Daardoor reageerden Portugal en Spanje niet noodzakelijk op dezelfde manier op internationale politieke evoluties.

Assymetrie

Een sleutelwoord in Jiménez’ boek is dan ook asymmetrie. Tijdens de Burgeroorlog maakte Franco graag gebruik van de materiële en morele hulp die Salazar biedt. Maar bij het begin van de Tweede Wereldoorlog stijgt het wantrouwen aan beide kanten: als Spanje de kant van de As kiest, dreigt een Britse inval in Portugal; als Portugal voluit opteert voor de geallieerden, dreigen de Duitse troepen de Pyreneeën over te steken…

In de eerste jaren van de Koude Oorlog is de asymmetrie weer in het voordeel van Salazars regime: terwijl de internationale gemeenschap het franquisme in de ban slaat, wordt Portugal opgenomen in de Verenigde Naties. Het het land is ook stichtend lid van de NAVO. Portugal lijkt op dat ogenblik, ironie van de geschiedenis, de grote broer van Spanje. Maar vanaf het einde van de jaren 1950 vergroot de kloof tussen de beide Iberische landen opnieuw. Spanje opent zich naar het buitenland en moderniseert; Portugal keert in zichzelf en concentreert zich op zijn koloniale problemen.

Salazar sluit zich op in zijn ideologisch dogmatisme, dat elke vooruitgang tegenwerkt. Nog in 1973, een jaar voor de Anjerrevolutie, was 30% van de bevolking ondervoed en 29% analfabeet; het gemiddeld salaris bedroeg 49% van het Spaanse… Jiménez heeft het in dit opzicht over de ‘vergissing van Salazar’ en de ‘scherpzinnigheid van Franco’: de Spaanse dictator gaf groen licht voor economische liberalisering, ook al deed hij dat schoorvoetend, want hij besefte goed dat dit de maatschappij sociaal en cultureel ingrijpend zou veranderen.

Een Salazar-museum?

Reporters

Salazar

Salazar ligt begraven in zijn geboortedorp Vimieiro, op een 150 km ten oosten van Lissabon. Geen protserige Valle de los Caídos voor de bescheiden dictator, maar een eenvoudig graf in een dorpskerkhof. In tegenstelling tot veel andere dictators heeft hij tot nu toe in vrede kunnen rusten. Zijn lijk is nooit opgegraven en herbegraven, zoals dat van Hitler, Stalin, Mussolini, Franco, Dimitrov, Ceausescu, enz. Je zou eruit kunnen concluderen dat de herinnering aan de Estado Novo minder de gemoederen beroert dan die aan de Caudillo in het buurland.

Toch kent ook Portugal zijn historische geheugenopstootjes. In de zomer van 2019 besliste het gemeentebestuur van Santa Comba Dão, waartoe Vimieiro behoort, een museum over de Estado Novo op te richten in het voormalig schooltje, in samenwerking met historici van de universiteit van Coimbra. Meteen brak het protest los. Tegenstanders vreesden dat het museum sympathisanten en ‘saudosistas’ – mensen met heimwee – zou aantrekken. In augustus 2019 ondertekenden 18.000 personen een petitie tegen het plan. Een petitie vóór het museum kon 8.000 ondertekenaars verleiden. Zelfs het parlement kwam tussen: op initiatief van de communistische partij veroordeelden de verkozenen in september het project van het – socialistische – gemeentebestuur van Santa Comba Dão. Het zou ‘een belediging’ zijn ‘van de democratische waarden vastgelegd in de grondwet’.

Dakbalken in slechte staat

Historici van de universiteit van Coimbra onderstreepten nochtans dat het niet over een ‘Salazar museum’ ging, maar over een ‘Centro interpretativo do Estado Novo’ en dat het, in een geest van wetenschappelijke afstand, niet de bedoeling was het regime of de dictator op te hemelen. Bovendien zou het museum behoren tot een netwerk dat ook het toekomstige museum van Aristides de Sousa Mendes beheert, niet zo ver van Vimieiro.

Sousa Mendes was de diplomaat die in 1940 in Bordeaux genereus visa uitreikte aan joodse vluchtelingen en daarvoor uit zijn ambt werd ontheven door Salazar. De opening van het Centro Interpretativo is voorzien voor de herfst van dit jaar. Maar in november 2019 werden de plannen stilgelegd omdat de dakbalken in slechte staat waren en ondertussen heeft ook de Ccoronacrisis toegeslagen.

In 2007, 33 jaar na het einde van Estado Novo, werd in het programma Os grandes Portugueses, gebaseerd op de 100 Greatest Britons van de BBC, de voormalige hoogleraar en dictator door 41% van de televisiekijkers uitgeroepen tot grootste Portugees ooit. Ook in Portugal is het verleden niet voorbij.

Dit is het tweede deel van een tweeluik. Lees hier deel 1.

Humberto Delgado

Franco en Salazar: nationaal wantrouwen, ideologische sympathie