‘De Londense straten zijn nog nooit zo leeg geweest sinds de benzine in de oorlog op de bon in.’ Het is geen verslag uit onze tijd, maar dit kopte The Manchester Guardian in december 1952. De grote Londense smog – door de bevolking ook wel ‘de erwtensoep’ genoemd – hield de Britse hoofdstad slechts vier dagen in de ban, maar eiste naar moderne schattingen 12 000 mensenlevens op. Hoewel de oorzaak van de doden helemaal anders was, lijken de gevolgen van de smog wel heel erg op wat we vandaag meemaken.

Overal mist

De Britse hoofdstad had in die tijd nochtans minder en minder te kampen met wat de krantenmakers vanaf het begin van de 20ste eeuw smog waren beginnen noemen. De rokende fabrieken en het groeiend aantal steenkoolhaarden in de stad deden in de jaren 1800 het karakteristieke beeld van de Britse hoofdstad ontstaan waar auteurs als Charles Dickens en Arthur Conan Doyle over schreven in hun inmiddels klassieke literatuur. ‘Mist overal. Mist op de rivier, waar hij drijft tussen groene eilandjes en weilanden; mist lager op de rivier, waar hij verontreinigd voortrolt tussen de rijen schepen en de smerigheden van een grote en vuile stad’, lees je in Dickens’ roman Bleak House. Het was in dit soort ‘pea-soup’ dat Jack the Ripper vrouwen op bloederige wijze het leven ontnam en daarna onopvallend verdween.

Stikstofdioxide

De Great Smog van 1952 was echter een ander soort soep. De combinatie van een hogedrukgebied, koud weer en rokende schoorstenen zorgde voor een extreme luchtverontreiniging die op de stad neerdaalde op 5 december. De smoor van fabrieken en huizen zat gevangen onder de warmere lucht. De grootste vervuiling kwam van de elektriciteitscentrales verspreid in de stad, ze dreven allen op steenkool.

Zestig jaar later ontdekten wetenschappers de oorzaak van de dodelijkheid van de smog: stikstofdioxide. Een arts die in 1952 werkzaam was bij het Middlesex Hospital in Tottenham Court Road vertelde: ‘De mist dwarrelde de zalen binnen en leek voornamelijk uit roet te bestaan, zodat de wastafels en baden steeds donkerder en donkerder grijs werden, tot het letterlijk mogelijk was je naam erop te schrijven. Wat ik ook gedaan heb.’

Geen openbaar leven

In die decembermaand kwamen de ziekenzalen vol met, vaak oudere, patiënten met ademhalingsproblemen te liggen. Schattingen van het totaal aantal zieken hebben het over 150 000 mensen. Routineoperaties werden uitgesteld en de voornaamste zorg naar de zieken in ademnood. ‘Veel Londenaren hoesten of hebben pijn in de borst en zijn bang’, vertelde The New York Times. En toch heerste er geen paniek in de stad. Het openbare leven viel geleidelijk aan stil, met uitzondering van de Londense metro. Sportwedstrijden werden afgelast, paarden- en hondenraces gingen niet door, optredens werden geschrapt. In de Royal Festival Hall kon het publiek het podium gewoon niet zien. Voetgangers konden in bepaalde delen van de staan hun eigen voeten niet waarnemen. De extreem dikke mist belemmerde het verkeer en dus ook het zicht van de ambulanciers. Wie zich ziek voelde, moest zelf de weg naar het ziekenhuis zien te vinden. Terwijl het stadsleven uitdoofde, tierde de criminaliteit daarentegen welig. ‘Brutale kraken en overvallen zijn schering en inslag’, vertelde The Guardian, ‘Door de smog is de meldkamer van Scotland Yard niet in staat radiowagens in te zetten en moet de politie er per fiets op af.’

Prinses Margaret, de zus van de op dat ogenblik nog niet-gekroonde Elizabeth II, gebruikte de dikke mist om anoniem naar een komedievoorstelling te gaan die toch nog doorging. De artiesten kregen echter een tip dat er in de foyer van het theater een hoge gast rondliep. Een acrobaat riep haar naam en gooide een fles champagne naar de opgeschrikte prinses. Ze ving de fles op en kreeg een luid applaus. Het voorval stond in The Daily Telegraph.

Hoog dodentol

Toen op 10 december de lucht opklaarde dankzij de wind, werd de impact van de smog duidelijk. De toenmalige minister van Gezondheid, Iain Macleod, rapporteerde aan het Lagerhuis het hoge dodentol. Hoewel zijn cijfers een verdubbeling van het aantal sterfgevallen in vergelijking met een normale situatie blootlegde, was dit nog een onderschatting. De regerende Conservatives hadden het in de kerstperiode van dat jaar pas echt door dat er moest gehandeld worden. Een nieuwe, ditmaal witte, mist werkte bijtend in op de longen en eiste weer levens. In december 1952 stierven er meer mensen dan tijdens de choleraepidemie van 1886, wist The Lancet. De Evening Standard rapporteerde dan weer dat het aantal smogdoden even hoog lag als het aantal slachtoffers van The Blitz – de nazibombardementen – van september 1940. De premier van toen was overigens dezelfde man als in 1940: Winston Churchill.

Baanbrekende wetgeving

De smog van deze decembermaand veroorzaakte een economisch miljoenenverlies voor het al op dat vlak worstelende Verenigd Koninkrijk. De regering moest ingrijpen. In de zomer voor de grote smog liet hetzelfde kabinet nog na om maatregelen te nemen tegen de luchtvervuiling in de stad en hield een oprichting van een onderzoekscommissie tegen. In 1953 ontstond het Committee on Air Pollution onder leiding van Sir Hugh Beaver – u kent hem als de stichter van de Guinness World Records en het Guinness bier. Zijn duidelijke rapport beschreef de sociale en economische impact van de luchtvervuiling in de stad en benadrukte de noodzaak van de afbouw van het gebruik van steenkool.

In 1956 voerde de regering de Clean Air Act in. Tien jaar later was de industriële rookuitstoot met 74 procent afgenomen, samen met de smog. De Britse wetgeving werd baanbrekend in de strijd tegen luchtverontreiniging. Tegen dan was Churchill al opgevolgd door Anthony Eden.

_____

PS: voor de liefhebbers van de Netflix-reeks The Crown. De Grote Smog komt aan bod in het eerste seizoen, maar het hele politieke verhaal dat daar wordt verteld is pure fantasie van de makers. Churchill kwam niet onder grote druk te staan van de pers en de oppositie. Want, niemand zag de impact van deze grote luchtverontreiniging meteen in. Het initiatief voor de Clean Air Act ontstond op de backbenches van de regerende partij.

Iain Macleod

Vuile lucht en kapotte longen