De media zijn in crisis: de mainstream media zijn niet meer gericht op waarheidsvinding, maar op het ondersteunen van de gevestigde orde. Deze politisering van media, maar ook de komst van nieuwe misleidende technologie, maken het publiek sceptischer over media. Hieruit volgt dat waarheidsvinding over de brede linie aan relevantie verliest. Het medialandschap verwordt nu tot een slagenwisseling tussen ideologische bubbels die elkeen voor eigen parochie preken.

Het missiegevoel van media

Dat de mainstream media niet meer gericht zijn op waarheidsvinding, werd onlangs treffend geïllustreerd door Ib Haarsma in het panelgesprek Waar ligt de grens. Tot voor kort was Haarsma hoofddirecteur bij de provinciale omroep NH Nieuws. Haarsma zei dat media ‘zich niet moeten laten vangen in het format van “hoor en wederhoor”. Want dan krijg je linkse en rechtse pushers tegenover elkaar.’ Media zouden zichzelf zo ‘in een groep plaatsen waarin zij niet thuishoren’. Daarom zou ‘hoor en wederhoor’ niet meer passen in het missiegevoel van media.

In plaats van weer te geven wat er in de samenleving speelt, moeten journalisten kennelijk zélf gaan bepalen wat het discours is. Haarsma zegt letterlijk: ‘Als wij als media “hoor en wederhoor” niet doorbreken, dan plaatsen we ons in een van die kampen.’ Dit is een drogreden. Want als je mensen aan het woord laat, betekent dat niet dat je hun zaak en standpunten zelf onderschrijft.

Zijn uitspraak kenmerkt het huidige medialandschap, waar activisten de media afrekenen op het feit dat zij ‘platform geven’ aan een voor die activisten onwelgevallig standpunt. Dit versterkt het proces dat media zich verkavelen tot ideologische bubbels waarin alleen nog de eigen standpunten weerklinken.

Sanctorum versus de deughegemonie

Haarsma’s opponent in het debat, de Vlaamse filosoof Johan Sanctorum, bekritiseert vervolgens de foto van een Afghaans meisje dat huppelend over een vliegveld liep. En dan richt hij zich met name op hoe die foto in de mediawereld werd gepresenteerd. De boodschap was dat zij als vluchtelinge nu ‘voet aan wal zette in de vrije wereld’. Maar dit klopte niet. Het was namelijk een tot Belgen genaturaliseerd gezin dat terugkeerde van een vakantie in Afghanistan. Het ophypen van die foto binnen een onjuiste context illustreert dat mainstream media de pro-immigratiepolitiek ideologisch ondersteunen en gevoelens van verwelkoming aanwakkeren middels beelden.

Ik geef u nog twee voorbeelden van de politieke banden en bevooroordeeldheid van media. Sanctorum stelde dat de Vlaamse media zich door de overheid lieten muilkorven om niet over de PFAS-uitstoot te publiceren, vanwege industriële belangen. En de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 werden gedomineerd door het verhaal van een ex-spion, volgens wie de Russen compromitterend materiaal over Trump zouden hebben. Destijds werd dit verhaal in Nederland kritiekloos uitgemeten door de Nederlandse Publieke Omroep. Het waren echter allemaal leugens, en de bedenker van de roddel wordt inmiddels zelfs vervolgd.

Deep fakes

Maar naast deze politieke redenen om media kritisch te benaderen, zijn er ook nog technologische. Zo is er de komst van deep fakes: niet van echt te onderscheiden neptoespraken. Als voor de gemiddelde kijker niet meer is vast te stellen of een uitspraak nu echt is gedaan of niet, dan bepaalt de ideologische achtergrond van de kijker of de spreker bij allerlei beschuldigingen over ‘controversiële uitspraken’ het voordeel van de twijfel krijgt. Het bestaan van deep fakes maakt het moeilijker om de echtheid van het echte aan te tonen. Dit stemt mediagebruikers sceptischer tegenover media.

Wat moeten we überhaupt nog aan met het ‘speuren naar waarheid’ in een mediaklimaat waarin alle journalistiek is gepolitiseerd en het brede publiek sceptisch is? De geloofwaardigheid is niet zomaar hersteld wanneer media waarheidsvinding opnieuw vooropstellen. Media houden immers hun politieke belangen (de ideologische voorkeuren van hun doelgroep, de band met politieke actoren die gevoelige informatie en ‘scoops’ kunnen aanleveren). Die belangen worden beïnvloed door de wijze waarop media de waarheid inkaderen.

Tekenend voor het medialandschap van de nabije toekomst is de discussie die ontstond toen een kennis onlangs klaagde over een politicus. Die politicus zou het bericht hebben geretweet dat de productie van vaccins ‘embryonaal weefsel vereist dat is verwijderd uit levende baby’s’. Die bekende was teleurgesteld omdat hij de vragen van vijandige politici al zag aankomen: ‘Denkt u dat er levende baby’s worden verwerkt in vaccins?’

Epstein en de Lolita Express

Mijn antwoord daarop was: kom maar door met die levende-babydebatten. Eerst noemden ze het pedofilie-eiland van Jeffrey Epstein — de miljonair die onder verdachte omstandigheden zelfmoord zou hebben gepleegd — een ‘complottheorie’. Het eiland bleek te bestaan en ook de ‘Lolita Express’ bleek echt — voormalig Amerikaans president Bill Clinton bleek er gebruik van te hebben gemaakt!

Het Nederlandse onderzoeksradioprogramma Argos deed onderzoek naar sektes van satanische pedofielen binnen het Nederlandse overheidsapparaat — aanvankelijk omdat dit zogezegd een complottheorie zou zijn. Net zo’n hoax als ‘Pizza Gate’, waarmee je lekker domrechtse populisten kon uitlachen… Totdat dit pedofielennetwerk bleek te bestaan en zelfs de PvdA op basis hiervan Kamervragen stelde.

Dan nog de stelling dat het coronavirus is gemaakt in een laboratorium in Wuhan. Eerst werd dit idee in de media afgeserveerd als ‘complottheorie’ en plots was het een scenario dat de overheden officieel aan het onderzoeken waren. Deze voorbeelden laten zien dat het noodzakelijk is om open te blijven staan voor alle ideeën, in tegenstelling tot wat Haarsma zegt.

Beeldvorming

Voordat die pedofiele netwerken aan het licht kwamen, had ik iedereen uitgelachen die met zulke verhalen aankwam. Maar in dit licht is dat scenario over levende baby’s ook niet langer ondenkbaar. De communicatieve hypersnelheid heeft tot gevolg dat het absurde sneller genormaliseerd raakt dan dat de absurditeit van wat absurd is, kan worden vastgesteld. Mocht het onzin blijken te zijn, dan nóg zal het debat over de kwestie informatie openbaren die compromitterend is voor de politiek-correcte elite. Sowieso zal dat debat weer wat stenen uit hun ideologische bastion lostrekken. Wel blijft waarheidsvinding relevant om die compromitterende informatie boven te krijgen.

Maar waaruit ontstaat het verlangen naar informatie die de politiek-correcte elite kan schaden? Dat verlangen bestaat, omdat deze alleen nog bezig is met beeldvorming. Zij vindt alle middelen daartoe geëigend, waaronder het monopoliseren van de informatievoer. Neem als voorbeeld hoe de Nederlandse premier Rutte de natie toesprak over ‘gecontroleerd groeiende groepsimmuniteit’. Een week nadien was dat hele begrip uit de geschiedenis gewist.

De gevestigde orde drukt op een knop en de informatievoorziening draait direct 180 graden — de inhoudelijke waarheid is voor hen niet relevant, ze dekken enkel hun belangen af. Dezelfde mainstreammediavolger die je het ene moment toebijt ‘Dombo, je gelooft complottheorieën’, zegt een dag later ‘Dombo, je volgt het nieuws niet.’ De communicatieve hypersnelheid die deze plotse omkering van het discours mogelijk maakt, heeft tot gevolg dat de mediaconsensus totaal los komt van waarheidsvinding.

Keer op keer absurder

Maar zelfs als het verhaal over vaccins van levende baby’s een broodjeaapverhaal blijkt, dan komt er een week later ongetwijfeld iets boven dat nóg krankzinniger is en dat wél waar blijkt te zijn. Zó snel volgen de absurde ontwikkelingen elkaar momenteel op. Zou je het als fictie opschrijven wat zich onder de huidige bestuurlijke elite afspeelt, dan verlies je de lezers omdat het plot te absurd is. Het is te vergezocht voor de menselijke psyche, die navolgbare vertelstructuren behoeft.

De realiteit zelf hoeft zich van die behoefte niets aan te trekken: daarom blijkt de realiteit keer op keer absurder dan fictie. Het is in ieder geval aannemelijk dat journalistiek, die waarheidsvinding vooropstelt, een zware, waarschijnlijk zelfs marginale toekomst wacht.

Ib Haarsma

De realiteit blijkt absurder dan fictie