Het rijke Vlaamse collaboratieverleden is al voorwerp geweest van menig wetenschappelijke studie. Terecht, dit behoort tot ons collectief geheugen en heeft in zovele families – waaronder die van ondergetekende – diepe sporen nagelaten. Baanbrekend was zeker de TV-serie ‘De nieuwe orde’ van Maurice De Wilde (1923-1998) die begin de jaren ’80 op het scherm kwam en zowat tien jaar doorliep.

Het is een complex fenomeen, onlosmakelijk verbonden met het Vlaams-nationalisme. Hoewel je ook puur economische collaborateurs had, lieden die zaken deden met de bezetter. Daarnaast is er de politieke collaboratie (van de katholiek-fascistische ideoloog Cyriel Verschaeve tot Jef Van de Wiele, voorman van de Duits-Vlaamse cultuurvereniging De Vlag), met inbegrip van al wie ergens een bestuursfunctie had onder de bezetting zoals de oorlogsburgemeesters. Zij die gingen meevechten met de Duitsers, meestal aan het Oostfront, worden tot de idealisten gerekend: hun motief varieert van Vlaamsgezind tot vroom Christelijk, of beide, naast uiteraard de avonturiers die je overal hebt.

Ida Wasserman en Joris Diels, later in 1966

Vlaamse muzen die nicht schweigen

Een bijzonder geval vormt de culturele collaboratie: kunstenaars, schrijvers en intellectuelen die onder de Duitse bezetting actief bleven en het cultuurleven draaiend hielden, want ‘Wenn die Waffen sprechen, schweigen die Musen nicht’ was het motto van propagandaminister Joseph Goebbels.

Op die manier werden kunstenaars voor een dilemma geplaatst: zwijgen en van onder de schijnwerpers verdwijnen, of voortdoen en de handen vuilmaken zoals dat heet. Enig opportunisme is daar natuurlijk niet vreemd aan: een componist als Richard Strauss, in Duitsland al een beroemdheid voor de nazi’s aan de macht kwamen, ging vrolijk verder met opera’s componeren én uitvoeren, ook als hij zag hoe de ene Jood na de andere uitweek of werd opgepakt.

De gebroeders Diels

In Vlaanderen is er het bekende geval van de gebroeders Diels, bekende namen in het toenmalige theaterleven. Joris was onder de bezetting directeur van de KNS en nadien ook van de Koninklijke Vlaamse Opera. Hij was lid van De Vlag (zie hoger) en organiseerde uitwisselingsprojecten tussen zijn gezelschap en Duitse theaters. Daarnaast gaf hij lezingen aan diverse Duitse universiteiten en nam uiteraard deel aan alle ceremonieën die met zijn ambt verbonden waren.

De repressie was achteraf betrekkelijk mild voor dit soort ‘zachte’ collaboratie. Joris Diels werd in 1947 bij verstek tot vijftien jaar gevangenis en een geldboete veroordeeld, maar bekwam in 1948 vrijspraak in beroep. Als verzachtende omstandigheid gold wellicht dat hij getrouwd was met de Joodse actrice Ida Wasserman, die op die manier van deportatie werd gespaard, ook al moest ze zich tijdens de oorlog gedeisd houden en naar Den Haag uitwijken.

Joris’ broer, Hendrik Diels, was als operadirigent via De Vlag nog meer gebrouilleerd met het nazi-regime. Hij vluchtte in 1944 zelfs naar Berlijn en werd daar in 1945 gearresteerd. In 1949 werd hij tot drie jaar gevangenis veroordeeld, maar een jaar later was hij alweer aan het dirigeren. Hendrik Diels eindigde zijn leven in peis en vree, als SABAM-directeur. Samengevat: de gebroeders Diels waren geen nazi’s, maar deden gewoon hun ding verder, en vonden inderdaad dat de muzen niet moeten zwijgen omdat de straten vol hakenkruisen hangen. Meer nog, ze speldden er zelf eentje op. De rekkelijkheid van de Vlaming die al wat bezettingen gewoon is. Al is het is gemakkelijk (ver)oordelen achteraf.

Intellectuele kontdraaierij

Lanoye heeft in een kleine 500 bladzijden eigenlijk heel de biografie van de twee Diels’en plus Joris’ vrouw Ida Wasserman herschreven. Met dien verstande dat ze omgedoopt werden tot de gebroeders Desmedt (Alex, de ik-figuur en Rik), en Ida Wasserman wordt Lea Liebermann. Alle referenties kloppen verder, het broederschap van de theaterdirecteur en de operadirigent, de connecties met De Vlag, enzovoort.

De vraag is, waartoe zo’n quiproquo dan nog dient, en waarom de auteur stellig volhoudt dat het om ‘verzonnen personages’ gaat. Dat is gewoon niet zo. Het gaat om historische personages waar de auteur een impliciet oordeel over velt. Een negatief uiteraard. Dat is het grote verschil met Claus’ Het verdriet van België (1983), waarnaar hij refereert, maar dat een veel subtielere schildering is van het collaboratiemilieu, in dit geval het kleinsteeds-katholieke.

Tom Lanoye echter laat zijn personages niet zijn wie ze zijn, hij karikaturiseert ze bijna in dienst van zijn ideologie en politieke gelijk. Dat begrijpen we ook uit alle interviews rond dit boek, ook in De Afspraak van 23 maart. Lanoye heeft rekeningen openstaan die nooit vereffend geraken. Hij is al sinds jaar en dag een tegenstander van het nationalisme, elke vorm ervan, ook de Vlaamse. Dat is zijn goed recht. Maar een polemiek romantiseren en politieke boodschappen verpakken in een literaire constructie, getuigt dat niet van intellectuele kontdraaierij? Schrijf dan gewoon een kritisch essay van 100 pagina’s, met namen en feiten, voor zover over de culturele en andere collaboratie al niet zowat alles gezegd en geschreven is.

Belgique à papa

Laten we tot slot even de situatie van de kunstenaar Tom Lanoye zelf bekijken, in het licht van zijn nieuwste roman. Al jaar en dag werpt hij zich op als ‘de paus van de linkse kerk’ in Vlaanderen, en laat zich gewillig meevoeren in het neo-unitaristisch discours, waarbij alle Vlaamsgezinden met fascisten worden gelijkgesteld. Dat is bijna Poetiniaans, dit soort stigma’s. Zonder het te beseffen -of wel? – voert de zogenaamd progressieve auteur een regressieve agenda uit van het Belgique à papa. Het Belgicisme is, zoals bekend, de levensverzekering van de Vlaamse linkerzijde die daar zelfs een discours van morele superioriteit aan verbindt.

Niet alle Vlamingen zijn anti-Belgicisten, maar Vlaanderen heeft nooit echt zijn draai gevonden binnen de Belgische constructie, die van meet af aan op maat was gemaakt van de francofone elite. Bijna twee eeuwen later is de regio wel economisch welvarend maar politiek onvolwassen, nog steeds op zoek naar zichzelf. De Vlaamse culturele elite, waartoe Lanoye behoort, wil aan die zoektocht bewust géén deel nemen en verkiest zich te verschansen binnen de muren van het Belgische ancien régime, inclusief het grotesk theater dat monarchie wordt genoemd.

In die zin moet Tom Lanoye als een geval van culturele collaboratie beschouwd worden, en lijkt hij wel meer op zijn eigen hoofdpersonage dan hij ooit zou willen toegeven. De draaischijf dus: het hangt er maar van af hoe je het bekijkt.

Tom Lanoye: De draaischijf is overigens te bestellen bij boeken.doorbraak.be

Ida Wasserman

Tom Lanoye, een geval van culturele collaboratie?