Nog geen maand na de Russische dissident Oleg Sentsov, pas in september vrijgelaten, krijgt alweer een tegenstander van een autoritair bewind de Sacharovprijs voor vrije meningsuiting van het Europees Parlement. ‘Wat een feest moet zijn is alweer een tragedie’, zei David Sassoli, voorzitter van het Europees Parlement, in zijn welkomstwoord. ‘De Oeigoerse democratische voorvechter Ilham Tothi zit helaas een levenslange gevangenisstraf uit in China. Zijn stoel blijft leeg’.

Lot onbekend

Waar is niet bekend. Of hij nog leeft is niet bekend. Of hij gefolterd wordt of gebrainwashed is niet bekend. Zijn enige dochter, Jewher Ilham, is radeloos. ‘En ik kan zelf niet meer terugkeren, ik weet niet tot wie me te wenden. Na de aanhouding van vader in Peking is de hele inboedel aangeslagen, mijn twee oudere broers zijn opgelost in de grootstad. En zelfs nu ik in Washington DC woon, is mijn computer al geregeld gehackt. Ik ben bang, ja’.

Nieuw is de vervolging van de Oeigoeren in westelijk China niet. Het is al tientallen jaren aan de gang. Er zijn duidelijke redenen waarom Peking een begerig oog heeft laten vallen op de grote gebieden waarin de 55 erkende minderheden leven: Tibetanen, Mongolen, Hui, christenen uit Hongkong. De grote meerderheid van Han-Chinezen wil assimilatie, geen dialoog. Minderheden moeten hun taal, cultuur en godsdienst opgeven om ideologisch gestroomlijnd te geraken.

‘Mijn vader heeft die onrechtvaardigheid bestreden. Dat heeft hem zijn hebben en houden gekost. Ik herinner me een tijd, als jong meisje, dat we een halal lam konden kopen om te delen met de hele buurt. Die tijd komt nooit meer terug, mijn vader offerde alles op voor een vreedzame vorm van samenleven’.

Geen aanklacht

Maar hoe is hij dan in het oog van de storm terecht gekomen?

Jewher Ilham: ‘Weet ik niet. Hij was uitgenodigd door de Universiteit van Indiana om er een jaar economie te doceren. Ik mocht mee, het was net wintervakantie. We zijn op het vliegveld uit de rij reizigers gehaald. Ik mocht kiezen, want was ongevaarlijk: doorreizen of bij vader blijven. Hij heeft erop aangedrongen dat ik toch zou vliegen. Hij is toen drie dagen ondervraagd, en daarna onder huisarrest gesteld. “Huil niet”, zei hij, “laat ze nooit zien dat we zwak zijn”. Ik heb hem al vijf jaar niet meer gehoord of gezien.’

Wat was zijn misdaad dan?

‘Geen. Er was zelfs geen aanklacht of geen aanhoudingsbevel. Ze zijn met twintig politiemensen binnengevallen. Ik had normaal na drie weken terug naar huis moeten keren om mijn studies voort te zetten. Het was maar toen ik vier en een halve maand later getuigde over zijn lot in het Amerikaans Congres dat er een aanklacht werd geformuleerd. Separatisme, extremisme, aanzetting tot geweld, spionage. Te gek voor woorden.’

Weet hij dat jij zijn Sacharovprijs in ontvangst komt nemen? Kan hij telefoneren?

‘Nee. Sinds 2017 is alle contact door China verbroken. Alle bezoek is toen verboden. Zit hij in een werkkamp, een gevangenis, een “detention camp” dat zij heropvoedingskamp noemen? Niemand mag daar buiten tot ze ideologisch geformatteerd zijn. Maar is hij nog in goeie gezondheid, mentaal verstoord, dood? Ik weet het niet.’

Stem laten horen

Waarom kom jij dan naar Straatsburg?

‘Europa moet weten wat er gebeurt in Xinjiang. Dat zijn geen opleidingsscholen maar strafkampen. Een school moet een beter mens van je maken en kennis overbrengen. Maar die kampen zitten vol mensen die dat niet nodig hebben, hoog opgeleiden van 40 tot 80 jaar, kunstenaars, computerdeskundigen, studenten. Het gaat om sluipmoord op een volk. Meer dan 1 miljoen Oeigoeren zijn volgens het VN-verslag achter slot en grendel gezet, één tiende van de bevolking.’

Maar waarom is Xinjiang zo belangrijk voor Peking?

‘Dat is een politieke vraag, en daar heb ik geen banden mee. Ik kan me alleen maar een reeks aanleidingen indenken. De gewelduitbarsting in 2009, na twintig jaar ongemakkelijk samenleven, ieder in zijn etnische gemeenschap. De verstedelijking tast de eigenheid van de Oeigoeren aan. Dat leidde vanaf 1990 tot tientallen bomaanslagen en hevige repressie.’

Dus toch een politiek motief?

‘Er is meer. Het gebied waar wij wonen is goed voor één zesde van het hele grondgebied. De steden die kampen met grote overbevolking zien daar een dankbare uitlaatklep in.’

Er zijn inderdaad maar zo’n twaalf miljoen Oeigoeren, zowat de bevolking van België; hun ‘autonome’ republiek is dunbevolkt, net zoals in Binnen-Mongolië.

‘Ja, maar de streek is van groot geopolitiek belang voor Peking en zijn betrekkingen met West-en Zuid-Azië, en met Europa. Ook economisch is het een rijk gebied. Goud mag dan uitgeput zijn, er is uranium, olie en gas te winnen, we leveren tomaten voor heel China, en 65% tot 70 % van alle katoenproducten komen uit ons land. Dat wordt nog opgedreven door toenemende dwangarbeid.’

Optrekken aan Sentsov

In haar toespraak tot het halfrond hekelde Jehwer Ilham de brutale methodes van de Chinese ordediensten. ‘Eenzame opsluiting, foltering, uithongering, ook moord. Er is geen vrijheid meer, zelf niet in je eigen huis’.

Heb je dan nog hoop? Wat kan Europa doen?

‘Ik trek me op aan Sentsov, die geruild werd voor een Russische spion. Maar ja, mijn vader is geen spion. Europa kan wel economisch harder optreden en de opvoedingscentra isoleren. Zich niet laten afbluffen of chanteren, want sinds 2016 is het regime van Xi Jinping fors verstrakt. En hopen dat ook Chinezen uit hun fouten leren.’

Ilham Tothi

De Oeigoeren in Xinjiang