Voor de literatuurwetenschap was 14 december 1916 een droevige dag. Precies 105 jaar geleden sneuvelde de beloftevolle filoloog Norbert von Hellingrath, 28 jaar jong, in de buurt van Verdun. Hellingrath had kort voor de Eerste Wereldoorlog Friedrich Hölderlin herontdekt en als ‘meest Duitse dichter’ (1) weer toegankelijk gemaakt voor een groter publiek, en in het bijzonder voor de academische jeugd.

Waanzin

Hölderlin was na zijn dood in 1843 in Tübingen (Schwaben) in vergetelheid geraakt. De laatste veertig jaren van zijn leven had hij – schijnbaar ‘in geistiger Umnachtung’, in waanzin – doorgebracht in het gebouw dat cultuurtoeristen vandaag als de ‘Hölderlinturm’ plegen te bezoeken. Volgens de Franse germanist Pierre Bertaux had Hölderlin waanzin gesimuleerd om als ‘Jakobiner’, aanhanger van de ideeën van de Franse revolutie, aan vervolging door de lokale vorsten te ontsnappen.

De filosoof Wilhelm Dilthey daarentegen had al in 1867 in zijn essay Hölderlin und die Ursachen seines Wahnsinns de stelling van de ‘waanzinnige dichter’ van de hand gewezen en het dichtwerk uit diens latere jaren geprezen. Of Hölderlin nu waanzinnig was of niet, Hellingrath zou aanknopen bij Dilthey’s waardering van het ‘Spätwerk’ van de tragische dichter uit Zwaben.

Absolute grootsheid

De jonge filoloog had in november 1909 in de bibliotheek van Stuttgart de vertalingen opgedolven die Hölderlin van de hymnen van de Griekse dichter Pindaros had gemaakt. Toonaangevende academici haalden er hun neus voor op. Ze vonden die vertalingen ‘ongenietbaar’ en semantisch onprecies. Voor Hellingrath telde niet de accuraatheid van Hölderlins kennis van het Oudgrieks, maar wel de diepte en de welluidendheid die eruit weerklonken, de kunst om de ‘Pindarische Schauder’ (huivering) en ‘das eigene Rollen und Strömen der Worte’ op te wekken.

Zijn publicatie ervan in de Blätter für die Kunst, het tijdschrift van de cultdichter Stefan George, oefende ook veel invloed uit op andere groten uit de Duitstalige culturele wereld. Rainer Maria Rilke bijvoorbeeld schreef dat de gedichten die Hellingrath had voorgelezen in München hem diep hadden geraakt, ‘mit dieser sternhaften hohen Gegenwart hölderlinscher Worte’ (‘met deze sterachtig hoge tegenwoordigheid van Hölderlins woorden’).

En ook de cultuurfilosoof Walter Benjamin beweerde dat Hellingrath hem had overtuigd van de ‘absoluten Größe’ van Hölderlin (2). Tegenover de schrijfster Imma von Bodmershof, de voormalige verloofde van Hellingrath, zou ook Martin Heidegger later verklaren hoezeer de uitgave van Hölderlins werk hem in zijn wijsgerige interpretatie van de dichter had beïnvloed.

Rebellie

Daarnaast bracht Hellingrath ook oden en hymnen van Hölderlin uit de jaren 1800 tot 1806 aan het licht. Hij transcribeerde ze en hield er voordrachten over in Heidelberg waar hij vanaf 1913 verder werkte aan zijn Habilitation (een soort tweede doctoraat). Met de editie van die Hymnen, die Hölderlin zelf als ‘Vaterländische Gesänge’ had bestempeld, wilde Hellingrath herinneren aan de ‘grote schat van de Duitsers’ en ermee ‘troost’ en ‘kracht’ geven in tijden waarin zijn medeburgers wel eens vertwijfelden ‘am inneren Wert’ en ‘an der Zukunft’ (3).

In die dagen heerste er in Duitsland wel meer een gevoel van onbehagen. Het keizerrijk met zijn industrialisering en materialisme stootte op weerstand bij jonge mensen die droomden van een grootser vaderland met een diepere cultuur. Vele van die jongeren hadden in oktober 1913 op de Hoher Meißner, een berg in de buurt van Kassel, trouw gezworen aan de waarden van ‘zelfbeschikking, eigen verantwoordelijkheid en innerlijke waarachtigheid’ (4). Daaruit sprak de rebellie tegen de vadergeneratie zoals die ook door het Duitse expressionisme werd vertolkt.

Profetisch

Volgens Hellingrath verkondigde Hölderlin het ‘haast ongeloofwaardige’, namelijk ‘dat in een van het goddelijke ver verwijderde tijd de goden weer opgeroepen konden worden’ (5). Het ‘Vaterländische’ zou staan voor Hölderlins ‘Traum von Hellas’, waarbij voor vele Duitse denkers en dichters de volmaakte cultuur zich in het Oude Griekenland had vertoond. Hölderlin, zo schreef Hellingrath in het voorwoord van een boekuitgave, zou hebben bereikt ‘daß der Traum von Hellas unverlierbarer als je Vorrecht der Deutschen wurde’ (6).

Hölderlin groeide uit tot de dichter van een nieuw tijdperk, tot een ziener, een profetische figuur: de ‘bemiddelaar tussen het goddelijke en de mensen’ in de woorden van Hellingrath (7). Hij werd zo voorspreker van de ‘Aufbruchsstimmung’ die onder de Duitse academische jeugd leefde, een gevoel van dat er iets nieuws en groots moest komen.

Verjonging

Voor de filoloog Max Kommerell stond tegenover de ‘wet van het gestage worden – de wet van Goethe’ – die van Hölderlin met zijn ‘Verjüngung’ (8). ‘Sich mit Hölderlin zu verbinden, das hieß also auch, auf der Seite der Jugend zu stehen‘, zoals Wolfgang Martynkewicz in zijn boek Salon Deutschland. Geist und Macht 1900-1945 vaststelt (9).

Carl Schmitt vatte dat levensgevoel in een dagboeknotitie van na de Tweede Wereldoorlog kort en krachtig samen: ‘”Jugend ohne (‘zonder’) Goethe” (Max Kommerell), dat was voor ons sinds 1910 in concreto Jugend mit Hölderlin’ (10). Vele jonge Duitse mannen trokken dan ook in augustus 1914 met gedichten van Hölderlin in hun ransel ten strijde vanuit hun geloof in de ‘tiefe Kultur’ van Duitsland als tegenhanger van de zogeheten ‘oppervlakkige civilisatie’ van Frankrijk. Met zijn soldatendood scheen Hellingrath het woord van Klaus Mann te bewaarheiden die over jonge oorlogsvrijwilligers had geschreven dat ze geloofden voor een ‘hölderlinsches Deutschland’ te moeten sterven, een ‘Duitsland in de geest van Hölderlin’.

Noten

(1) Norbert von Hellingrath, Hölderlin. Zwei Vorträge, Hugo Bruckmann Verlag, München 1922², p. 21.

(2) Rilke en Benjamin beide geciteerd naar Wolfgang Martynkewicz, Salon Deutschland. Geist und Macht 1900-1945, Aufbau Verlag, Berlin 2009, p. 267.

(3) Geciteerd in ibid., p. 280.

(4) Geciteerd in ibid., p. 281.

(5) Geciteerd in ibid., p. 290.

(6) Norbert von Hellingrath, o.c., p. 22.

(7) Ibid., p. 29.

(8) Max Kommerell, Der Dichter als Führer in der deutschen Klassik, Georg Bondi Verlag, Berlin 1928, p. 479.

(9) Martynkewicz, o.c., p. 290.

(10) Carl Schmitt, Glossarium. Aufzeichnungen der Jahre 1947–1951, herausgegeben von Eberhard Freiherr von Medem, Berlin 1991, p. 152.

Imma von Bodmershof

Met een dichter op zak naar de oorlog