Het zomerreces van de Tweede Kamer, ingeluid met een barbecue op het Binnenhof, begint doorgaans vrijdag na de eerste week van juli. Niemand verwacht dat komende week nog snel een kabinet tot stand komt. Zelfs niet met hulp van de Belgische regering.

De rechts-liberale VVD-leider en premier Mark Rutte en de links-liberale D66-leider en ontwikkelingssamenwerkingsminister Sigrid Kaag gaan samen schrijven aan een ‘proeve van een regeerakkoord’. Later kunnen andere partijen zich daarbij aansluiten. Zelfs als dat lukt, heeft Nederland pas na de zomer weer een regering.

Tactisch een slimme zet. Had Rutte de tekst alleen geschreven, dan konden de andere partijen hem heel eenvoudig verwerpen en was zijn gezag weg. Andere partijen kunnen dat nog steeds doen, maar D66 niet. De VVD heeft geleerd van begin april, toen Kaag dacht een herkozen premier alsnog weg te kunnen werken.

Herkozen coalitie

Regerende partijen en coalities verliezen vaak bij de eerstvolgende verkiezingen. In 1986 behaalde de coalitie van Lubbers I evenveel Kamerzetels als vier jaar daarvoor. Juniorpartner VVD verloor 9 zetels, het christendemocratische CDA won er evenveel. In 1998 verloor de kleinste coalitiepartner van Paars I, D66, 10 zetels. De sociaaldemocratische PvdA en de VVD wonnen er samen 15 (1 meer voor de PvdA), waardoor de coalitie zelfs op winst stond. Dat was gelijk de laatste keer dat een regering door de kiezer beloond werd.

Tot afgelopen maart. Kleinste partner ChristenUnie bleef gelijk. Het CDA verloor 4 zetels. VVD en D66 wonnen er in totaal 6. De regeringscoalitie is dus licht gegroeid – twee zetels. Voor het eerst in meer dan twee decennia. Dus waarom de samenwerking niet voortzetten?

Het ‘nieuwe leiderschap’

De oorzaak lijkt D66. Waar de VVD in de praktijk goed samenwerkt met het CDA, heeft D66 een uitgesproken antiklerikale inslag. Vanaf het ontstaan in 1966 leek de laatste partij vooral van de confessionele partijen af te willen. De eerste twee paarse kabinetten (1994-2002) leken hiervan de verwezenlijking. Dat de partij van 2003 tot 2006 deel uitmaakte van het tweede kabinet-Balkenende (CDA, VVD, D66) kon een deel van de achterban maar moeilijk verteren.

Het was dan ook niet van harte dat D66 in 2017 akkoord ging met de ChristenUnie als vierde partij. Op immateriële kwesties, zoals abortus en euthanasie, kunnen geen twee partijen verder van elkaar afstaan. GroenLinks had zich echter op den duur in de onderhandelingen zo onmogelijk gemaakt, dat D66-leider Alexander Pechtold uiteindelijk een verzoenend gebaar maakte. Ethische kwesties werden in de ijskast gelegd.

Kaag persoonlijk lijkt op dit punt geen havik. Toen ze zich begon te profileren als mogelijk lijsttrekker, somde ze in een filmpje een aantal van haar eigenschappen op. Een daarvan was ‘katholiek’. In de campagne gaf ze ook aan kwesties als ‘voltooid leven’ (vrijwillige levensbeëindiging, ook voor wie niet terminaal ziek is) niet hoog op te willen spelen. Op dat punt werd ze gelijk teruggefloten door partijgenoten, die dat juist wél wettelijk mogelijk willen maken. Wat betekent dat D66 niet weer de ChristenUnie in de regering wil. Liever GroenLinks, dat 6 zetels verloor, dan een coalitiepartner die gelijk bleef.

Slechte winnaar

De VVD werd grootste partij – absolute winnaar. D66, tweede partij, won 5 zetels tegenover 1 voor de VVD – relatieve winnaar. Met 25 zelfs één zetel meer dan het record van 1994, onder lijsttrekker Hans van Mierlo. Begrijpelijk dat ze daarmee verguld waren. In het verleden bleek de partij alleen niet in staat om te gaan met succes.

Het boek Rotterdam. Stad van twee snelheden (2018) van Mark Hoogstad bevat een hoofdstuk over D66. Dat heeft als ondertitel ‘Over de permanente staat van oorlog bij coalitiepartij D66’. D66-leden blijken mondig, ambitieus en individualistisch. Wat betekent dat zodra iemand zich verkiesbaar stelt, hij/zij minimaal verwacht lijsttrekker of kandidaat-wethouder (schepen) te worden. Hoogstad drukt het vriendelijk uit: ‘een partij met veel uitgesproken karakters waar minderheidsstandpunten zomaar een eigen leven kunnen gaan leiden.’ Onvriendelijk: emotioneel instabiele hyperindividualisten.

De partij die sinds de jongste verkiezingsuitslag zweert bij ‘nieuw leiderschap’ is vergeten hoe het afliep na de Kamerverkiezingen van 1994: tien (!) achtereenvolgende verkiezingsnederlagen. November 2006 krompen ze in de Kamer tot drie zetels. Had Nederland een kiesdrempel gehad van vijf procent…

Designated Survivor

Kent u de Netflix-reeks Designated Survivor? Concept: één Amerikaans kabinetslid dient afwezig te zijn bij een ceremoniële gebeurtenis, zodat na een aanslag tenminste één bewindspersoon de president kan opvolgen. De reeks begon in 2016. D66 stelde voor bij Prinsjesdag (presentatie begroting) voortaan een designated survivor aan te wijzen. Inderdaad, die term. Voortaan geen rijksambtenaren meer, maar tv-makers?

Voor D66 logisch om Kaag, toen de verkiezingsoverwinning bekend werd, voor het oog van de pers op tafel te laten dansen. Bleek ingestudeerd. Tja, zonder die primaire afkeer van de christendemocratie hadden ze misschien Yves Leterme gekend, en het verloop van diens loopbaan. Sinds maart blaast D66 hoog van de toren. Wie wint, hoeft geen rekening te houden met de gevoelens van verliezers. Een houding die de weldenkende kosmopolieten hekelden als het ging om president Donald Trump of premier Boris Johnson.

Kaag-documentaire

De Nederlandse publieke omroep zond 3 januari een documentaire uit over Kaag. Rechtse opiniemakers zagen die als propaganda en bewijs voor partijdigheid van de NPO. Vergeten werd dat soortgelijke documentaires nadelig uitpakten voor Jesse Klaver (GroenLinks) en Wouter Bos. Eigenlijk zou rechts moeten hopen dat de NPO meer daarvan maakt!

Opiniesite Geenstijl vroeg de gegevens op. De partijtop en medewerkers van Kaags ministerie bemoeiden zich met de montage. Het imago van de minister-lijsttrekker mocht niet beschadigd worden. Dagblad De Telegraaf ging afgelopen woensdag en donderdag helemaal los. En merkte op dat programmadirecteur Lennart van der Meulen vroeger D66-campagneleider was. Kent u Irene van den Brekel, echtgenote van D66-binnenlandminister Kajsa Ollongren? Die produceert NPO-programma’s.

Geen haast

NPO-journalisten zijn ermee verlegen. Zij worden aangesproken op de onpartijdigheid van omroepvereniging VPRO. Wordt vervolgd?

Mark Rutte zal het weinig kunnen schelen. Of hij nu demissionair is tijdens de formatie of hoofd van het volgende kabinet, hij blijft premier. Hij heeft geen haast.

Irene van den Brekel

D66 bemoeilijkt Nederlandse formatie