De wekker loopt af. Op de achtergrond weerklinkt Pearl Jam met Dance Of The Clairvoyants: ‘the future’s no more when every tomorrow is the same as before.’ Ik stap uit bed. Eerst rechterbeen dan pas het linkerbeen. Routine, weet je wel. Ik leef momenteel van maaltijd naar maaltijd. Dat is de structuur. Ik zet koffie. Ik ontbijt. De nieuwsbulletins weergalmen op de achtergrond. Ik ga naar mijn bureau en beantwoord enkele mails. Tijd voor het middagmaal. Is het al tijd voor de eerste fles rode wijn van de dag? Daarna lees ik nog wat nota’s om mij vervolgens te gooien op literatuur.

Al dat hamsteren van boeken is nu toch voor iets goed. Leven en lezen is maar een letter verschil, nietwaar? Als het mooi weer is ga ik even naar de ‘Costa Corona’, mijn terras. Bovenstaande is een greep uit een doorsnee dag van een twintiger tijdens de lockdown. Gestript tot de essentie van het mens-zijn wacht de confrontatie met jezelf. ‘Als je lang genoeg in de afgrond staart, dan staart de afgrond ook terug in jou’, schreef Nietzsche.

Gevangen

We zijn gericht op overleven, voortplanten en behoeftebevrediging. Tegelijk willen we ook streven naar zin. We blijven interpretatieve wezens. Het is een wil-tot-betekenis. Dat is een fundamentele behoefte. Dat ontkennen is een miskenning van mensenrechten. Volgens Kant was een leven zonder zelfwaarde, liefde en nieuwsgierigheid het leven niet waard. Ieder leven dat aan zichzelf is overgeleverd is van zichzelf ontheven. Het egoïsme is een labyrint. Leven is de gang naar een doel. Het doel is dat waaraan het leven dienstbaar wordt gesteld. Streven naar het goede of het maximale leven is dan ook universeel en immanent. De moderne mens blaast zin in het universum. Maar welk doel biedt corona ons?

Af en toe bekruipt met het gevoel dat ik gevangen zit achter de tralies van mijn eigen bewustzijn. Het bewustzijn maakt van mij een buitenstaander in mijn eigen wereld. Sartre stelde dat we op onszelf worden teruggeworpen voor ons kwalitatief bestaan, maar ik voel me eerder zoals Proust in zijn roman À la recherche du temps perdu, die beseft dat de jacht op werelds genot in feite alleen maar tot spirituele leegte en culturele oppervlakkigheid leidt. Ik ben een ontheemde in mijn eigen wereld.

Het probleem van de subject-objectonderscheiding of ‘the explanatory gap’ zoals vorsers het benoemen. De monologue intérieure zoals James Joyce het omschreef is een dialogue met mezelf op het toilet geworden. Het krampachtig greep proberen krijgen op onszelf, blijkt niets anders dan het najagen van een spook, schreef Schopenhauer. Het zelfbewustzijn is als een Matroesjkapoppetje. Als een lijfeigene behoor ik tot mijn bewustzijn, dat me verhindert om zowel geheel in de wereld als geheel in mezelf, op te gaan. De Duitse cultuurfilosoof Peter Sloterdijk spreekt over ‘het paradigma van de pijn’.

Homo melancholicus

De moderne tijden worden gekenmerkt door een pathologisch rusteloos bestaan. James Dean was ‘a rebel without a cause’, de mensheid is ‘sadness without a cause’. De moderne mens is een homo melancholicus. Volgens psychiater Irvin Yalom kan melancholie zich uiten in een weemoedig besef van vergankelijkheid dat de creativiteit en solidariteit bevordert, maar het kan evengoed omslaan in een depressie waarbij neerslachtigheid en machteloosheid overheersen. Ik ben er nog niet uit of ik richting creativiteit of neerslachtigheid neig. Volgens Wittgenstein kunnen we de zin van het leven onmogelijk achterhalen, omdat die per definitie buiten onszelf ligt. Hoe kunnen we dan zin geven aan het zinloze quarantainebestaan?

In De Menselijke Conditie betoogt Hannah Arendt dat nataliteit ons een reddingsboei werpt. ‘Met woord en daad treden wij de wereld binnen en dit binnentreden is als een tweede geboorte, waarmee we het naakte feit van onze oorspronkelijke fysieke verschijning bevestigen en er de consequenties van aanvaarden’, schrijft ze. Wij geven onze tweede geboorte vorm door zelf iets in gang te zetten. Wat we zijn kan je aflezen van onze identiteitskaart. Wie we zijn kent geen eensluidend antwoord.

Fatigue d’être moi

Filosoof en schrijver William B. Irvine spreekt over een controletrichotomie. Er zijn zaken waarover we controle hebben, er zijn zaken waarover we geen controle hebben, en er zijn zaken waarover we beperkte controle hebben. Mensen kunnen lijden zolang ze er een betekenis aan kunnen ontlenen. De datum van dit laatste lijkt stilaan overschreden.

Schopenhauer schreef ‘dat het leven allerminst een geschenk, maar op zijn best een uitstel van de dood is. Het leven is een opschorting van pijn waarbij het menselijk geslacht onophoudelijk dringt en spartelt, zich roert en kwelt, die hele tragikomische wereldgeschiedenis opvoert. Niet door een aanlokkelijk perspectief van voren aangetrokken, maar van achteren door de dood voortgestuwd’. Zou het?

Irvin Yalom

De ondraaglijke lichtheid van het bestaan