Beschuldigingen door de Zuid-Afrikaanse president aan het adres van Israël, oproepen om de diplomatieke betrekkingen met dat land te verbreken, een mogelijke klacht bij het Internationaal Strafhof: heeft Pretoria in de Gazacrisis de kant van Hamas gekozen?

Omstreden uitlatingen

Het is correct dat president Ramaphosa van Zuid-Afrika het geweld van beide kanten veroordeelde. Maar zijn uitlatingen logen er niet om: de ‘Palestijnen’ ‘voeren een rechtvaardige strijd’ en ’tegen een onderdrukkende regering die hun grond bezet’. Weliswaar sprak Ramaphosa volgens professor Theo Venter (universiteit Johannesburg) als ANC-leider en ging het niet noodzakelijk om de houding van de (ANC-)regering , maar je kan niet ontkennen dat beiden mekaar beïnvloeden.

Midden oktober raakte trouwens bekend dat Naledi Pandor, Zuid-Afrika’s minister van Buitenlandse Zaken, telefonisch contact had gehad met Ismael Hanyeh, hoofd van de politieke vleugel van Hamas. Ook zou Pandor op een vakbondsbijeenkomst Israël er hebben van beschuldigd dat het de VN-resoluties inzake Palestina naast zich neerlegt en bestempelde ze de Gazastrook als ‘de grootste openluchtgevangenis ter wereld’. Maar volgens Buitenlandse Zaken ging het onderhoud alleen over humanitaire hulp. En het initiatief voor het gesprek zou van Hanyeh zijn uitgegaan.

Stappen tegen Israël

Daar bleef het niet bij. President Cyril Ramaphosa kondigde immers aan dat zijn land overwoog een klacht tegen Israël bij het Internationaal Strafhof in te dienen. In de hoop dat het Hof de arrestatie van premier Netanyahu en andere Israëlische leiders mogelijk maakt.

Tevens riep Pretoria begin november al zijn diplomaten ‘voor overleg’ terug uit Tel Aviv. Dat leidde, enkele weken later, tot een verhit debat in het Zuid-Afrikaanse parlement toen door de uiterst-linkse Economische Vrijheidsvechters (EFF) een motie werd ingediend om alle politieke en economische banden met Israël te verbreken. Een motie die – mits enige wijzigingen – ook de steun van het ANC kreeg en met 248 stemmen tegen 91 werd aangenomen.

Niettemin denken waarnemers dat het zover niet zal komen. Al in 2018 werd de Zuid-Afrikaanse ambassade in Israël afgeschaald tot een verbindingskantoor. Ook nu zullen de Zuid-Afrikaanse diplomaten uiteindelijk wellicht naar hun post zullen weerkeren.

Voor professor Dirk Kotzé (Unisa-universiteit) is de motie trouwens niet bindend. Ze zou bovendien Zuid-Afrika ook alle bemiddelingsmogelijkheden ontnemen. Om over de economische gevolgen maar te zwijgen. Niettemin laat ze duidelijk merken hoe het ANC en een groot deel van de Zuid-Afrikaanse publieke opinie tegenover de kwestie staat.

Dubbelzinnigheid troef

De verhouding tussen Zuid-Afrika en Israël heeft altijd iets dubbelzinnigs gehad. Al in 1948 erkende de blanke regering in Pretoria de pas opgerichte Joodse staat: dat paste volkomen in de ideologie van een aparte staat voor ieder volk. Maar het bleef bij contacten op lager niveau.

Israël veroordeelde altijd de apartheidspolitiek en sloot zich ook aan bij het embargo tegen Zuid-Afrika. Almaar meer Afrikaanse landen werden immers onafhankelijk, wat tot voorzichtigheid noopte. Anderzijds waren er nauwe economische en militaire banden: in Zuid-Afrika woonden toen zo’n 120.000 Joden, waarvan bijna een kwart met Israëlische nationaliteit.

Kentering

In de jaren ’70 kwam het tot een kentering. Tijdens de zesdaagse oorlog (1967) bezette Israël heel wat Arabisch gebied en in heel Afrika nam de vijandigheid tegen de Joodse staat toe. Officieel bleef het apartheidsbeleid door Israël veroordeeld, maar in het geheim namen de contacten toe. Beide landen zagen zichzelf in een overlevingsstrijd.

Voor zowel joden als Afrikaners ging het om hun beloofde land waarvoor ze hadden gevochten en waar ze zich wilden handhaven. Vooral de militaire samenwerking nam toen sterk toe. Het meest besproken element in die periode was de lichtflits die in 1979 boven de zuidelijke Atlantische Oceaan werd waargenomen door een VS-satelliet. Waarnemers geloven dat het om een atoomproef van beide staten ging. Ook lichtte Israël de Zuid-Afrikaans regering in over bepaalde missies, zoals de aanval op de Iraakse kernreactor in 1981, informatie die tevoren alleen aan Washington werd verschaft.

Zuid-Afrika en de Oekraïne-oorlog

Met de machtsovername door het ANC in 1994 kwam de ommekeer. De sympathie verschoof nu naar de voormalige bondgenoten in de strijd tegen het blanke bewind. Er is nog altijd een speciale band met Cuba. Dit speelde ook een rol in Zuid-Afrika’s houding in de Oekraïne-oorlog.

Niet alleen hielden Zuid-Afrikaanse oorlogsschepen in februari dit jaar gezamenlijke manoevers met de Russische en Chinese marine, in april onthield het land zich opnieuw bij een resolutie over Oekraïne in de VN. De climax kwam in mei toen de VS-ambassadeur in Pretoria het land ervan beschuldigde Rusland wapens te leveren, een impliciete verwijzing naar het nog altijd niet uitgeklaarde incident rond de Lady R, een Russisch vrachtschip dat eind ’22 in het grootste geheim bij de vlootbasis Simonstad had aangemeerd.

Dat alles heeft de betrekkingen met de VS schade berokkend. Zo werd Ramaphosa niet uitgenodigd op de bijeenkomst van de G7 in mei in Japan. En nog belangrijker – voor Zuid-Afrika – is dat ’s lands deelname aan de Agoa-overeenkomst in het gedrang kan komen. Deze overeenkomst houdt in dat Afrikaanse landen voor bepaalde producten geen invoertaksen in de VS moeten betalen. Niet voor niets stuurde Pretoria verscheidene delegaties naar de VS om haar zaak te bepleiten.

Dat de gebeurtenissen in Gaza de wonden opnieuw kunnen openen spreekt vanzelf. Alhoewel de Zuid-Afrikaanse regering erop blijft hameren dat ze zich neutraal opstelt, blijft het ANC een gevangene van haar verleden. Zei Nelson Mandela niet ooit dat Zuid-Afrika’s bevrijdingsstrijd niet af is voor Palestina vrij is?

Ismael Hanyeh

Zuid-Afrika praat met Hamas