‘Je forme le vœu fervent que la Chambre puisse maintenant, avec le Sénat, achever rapidement une œuvre dont dépend la rénovation nationale.’

Met die woorden besloot eerste minister Gaston Eyskens op 19 november 1970, vandaag vijftig jaar geleden, in de Kamer van Volksvertegenwoordigers een regeringsmededeling. Hij luidde er zijn derde poging mee in om, door een herziening van de Grondwet, de ‘door de gebeurtenissen achterhaalde’ unitaire staatsstructuur ‘beter aan te passen aan de eigen toestanden van het land’.

Contacten tijdens reces

De grondwetsherziening was enkele maanden na de verkiezingen van maart 1968 begonnen en twee keer vastgelopen. Eyskens’ CVP/PSC-BSP/PSB-regering had geen tweederdemeerderheid in het parlement en was aangewezen op steun van de oppositie. In de zomer 1969 hadden de PVV, de Volksunie en het FDF om uiteenlopende redenen geweigerd mee te werken. Een jaar later werd bij stemmingen in de Kamer het aanwezigheidsquorum weer niet gehaald. Naast de Volksunie, die beslist had de grondwetsherziening te boycotten, hadden ook het FDF en Brusselse PLP’ers en PSB’ers het halfrond verlaten.

Van het parlementair reces maakten Eyskens en andere regeringsleden gebruik om contacten te leggen met de oppositiepartijen, maar die hadden geen resultaat. Na het kabinetsberaad van 4 september 1970 liet de premier verstaan dat er vóór de gemeenteraadsverkiezingen van 11 oktober geen vooruitgang kon worden geboekt.

Triomftocht van FDF

Bij die verkiezingen werd vooral uitgekeken naar de uitslag in de Brusselse agglomeratie en haar randgemeenten. Het FDF voerde er felle campagne tegen het voornemen om het op te richten Brusselse gewest tot de negentien gemeenten van het arrondissement Brussel-Hoofdstad te begrenzen. In de nacht van 11 op 12 september raakten in Laken plakploegen van het FDF en van de Volksunie met elkaar op de vuist. Jacques Georgin, secretaris van de lokale FDF-afdeling, overleed aan de gevolgen van de opgelopen inwendige verwondingen.

Zoals verwacht – of gevreesd –, werd de stembusgang een triomftocht voor het FDF. Met 161 van de 513 raadszetels werd het FDF de grootste partij in de negentien gemeenten, ten koste van vooral de PLP. Ook in de zes Vlaamse randgemeenten met taalfaciliteiten gingen bij het FDF aanleunende Franstalige lijsten sterk vooruit; in twee ervan haalden ze de absolute meerderheid.

Ontnuchtering

Het succes van het FDF was een ontnuchtering voor de Brussels-Franstalige socialisten en de liberalen die de grondwetsherziening hadden tegengewerkt. Een week na de verkiezingen, op 19 oktober, zocht Henri Simonet namens de Brusselse PSB-parlementsleden contact met premier Eyskens. Ze toonden zich bereid om hun verzet tegen de grondwetsherziening te laten varen indien de regering haar teksten op bepaalde punten zou aanpassen. De gevraagde uitbreiding van Brussel was voor de Vlaamse partijen echter onaanvaardbaar.

Omdat de staatshervorming in een doodlopende straat beland leek te zijn, begonnen de BSP/PSB en de PSC aan te sturen op parlementsontbinding en vervroegde verkiezingen.

Met een opiniepeiling van zijn partij in de hand, waaruit bleek dat enkel de ‘taalpartijen’ zouden winnen, kon Eyskens de leiders van de meerderheidspartijen ervan overtuigen toch voort te doen. Na de ministerraadsvergadering van 6 november zei hij dat de regering haar voorstellen opnieuw ter stemming zou leggen in de Kamer. Indien het aanwezigheidsquorum andermaal niet bereikt zou worden, zou er een ‘zeer ernstige politieke situatie’ ontstaan.

Kentering

Op 12 november deed zich een verrassende en beslissende kentering voor. Pierre Descamps, de voorzitter van de PVV/PLP, en diens Brusselse partijgenoot Albert Snyers d’Attenhoven zochten premier Eyskens op en meldden hem dat verscheidene Waalse en Brusselse liberale parlementsleden, blijkbaar beducht voor een politieke crisis en vervroegde verkiezingen, onder bepaalde voorwaarden aan de grondwetsherziening wilden meewerken.

Hun voorwaarden leken sterk op die van de Brusselse PSB en hadden betrekking op onder meer de grenzen van Brussel, de schrapping van de regel dat wijzigingen aan de taalwetgeving nog slechts met een bijzondere meerderheid zouden mogelijk zijn en de versnelde invoering van de liberté du père de famille. Het herstel van de vrijheid voor Brusselse gezinshoofden om hun Nederlands sprekende kinderen naar een Franse school te sturen, had Eyskens al eind 1969 als pasmunt voor de begrenzing van Brussel tot de 19 gemeenten op tafel gelegd, maar pas na een overgangsperiode van zes jaar.

Compromisvoorstellen

Hoewel ze de ommekeer in de houding van de PVV niet helemaal vertrouwden, bekeken de regering en de leiding van de meerderheidspartijen de daaropvolgende dagen hoe aan de liberale eisen kon worden tegemoetgekomen. Tijdens een lange vergadering vond de regering op 17 november daar overeenstemming over.

Eyskens stelde de compromisvoorstellen op 19 november in de vorm van een regeringsmededeling aan de Kamer voor. In het nieuwe grondwetsartikel 3bis, over de taalgebieden, werd de beperking van het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad tot de negentien gemeenten geschrapt. De schrapping was gekoppeld aan de goedkeuring van een wetsontwerp dat de zes Vlaamse randgemeenten met taalfaciliteiten uitdrukkelijk bij het Nederlandse taalgebied indeelde.

Geen bijzondere meerderheid

Artikel 23 over het taalgebruik zou toch niet herzien worden, zodat voor wijzigingen van de taalwetgeving geen bijzondere meerderheid vereist zou zijn, zoals de liberalen vroegen.

Artikel 108ter, over de organisatie van de Brusselse agglomeratie, zou uitdrukkelijk bepalen dat het uitvoerend college een oneven aantal leden telt, zodat de Franstaligen, aangezien de voorzitter niet onder de voorgeschreven pariteit viel, één collegelid meer zouden hebben dan de Nederlandstaligen. Na de herziening van het artikel zou de regering snel een wet uitvaardigen, waarin de ‘vrijheid van het gezinshoofd’ al per 1 september 1971 hersteld zou worden.

Goede keer?

De Volksunie wees de nieuwe regeringsvoorstellen van de hand, vooral wegens de ‘liberté du père de famille’. Voor de radicaal-francofone Brusselaars van het FDF en de PLP bleef het ‘carcan’ van de 19 gemeenten onverteerbaar. Dat de gematigde Franstalige Brusselaars en de Waalse liberalen de compromisvoorstellen niet verwierpen, gaf Eyskens wat hoop.

In de eerste week van december begon in de bevoegde Kamer- en Senaatscommissies de bespreking van de nieuwe regeringsteksten. Zou Eyskens’ derde keer de voor hem goed keer zijn?

Jacques Georgin

Koppige Eyskens neemt derde aanloop naar grondwetsherziening