Ook over de grens heeft kindermisbruik binnen de Katholieke Kerk verwoestende sporen nagelaten. Vele Duitse gelovigen gaven aan wegens de schandalen niet langer lid te willen zijn van de kerk. Het bisdom Aken besloot als eerste te breken met de gebruikelijke laksheid tegen pedofielen binnen de eigen rijen. Er werd een speciaal platform opgericht dat slachtoffers de mogelijkheid biedt zich te melden.

Uniek daarbij is de publicatie van namen en een levensloop van 53 voormalige medewerkers van het bisdom die seksueel geweld pleegden tegen minderjarigen. Alle genoemde daders zijn al overleden en er wordt niet ingegaan op details. Wel wordt de periode en locatie genoemd waarin gevallen van misbruik bekend zijn. Een kleine greep uit de lijst geeft een indruk van de omvang van de misdaden en de reactie van zowel kerk als overheid.

Nooit veroordeeld

Jakob Goldstein was een kapellaan uit Wallonië die van 1953 tot 1965 werkzaam was in Duitse grensgemeentes van het bisdom Aken. Toen de beschuldigingen wegens kindermisbruik zich tegen hem opstapelden, vertrok hij weer naar zijn geboortestreek waar hij verder werkte voor het bisdom Luik. Hij stierf in 1985 en werd nooit veroordeeld.

Ook tegen Schmelzer werd tijdens zijn leven noch door de kerk, noch door de Duitse justitie iets ondernomen

Karl Schmelzer was priester en deed van 1955 tot 1965 dienst als godsdienstleraar aan een middelbare school in Aken. In 2010, twaalf jaar na zijn dood, publiceerde een groep van ex-scholieren een openbare brief tegen de geestelijke wegens systematische gewelddadige seksuele straffen. Ook tegen Schmelzer werd tijdens zijn leven noch door de kerk, noch door de Duitse justitie iets ondernomen.

Misbruik van minderjarigen

Een andere dader was Dieter Iven. Zijn wandaden bestrijken een periode van maar liefst 27 jaar. Hij werd in 1994 veroordeeld door een regionale rechtbank wegens meerdere gevallen van misbruik van minderjarigen. Hij reisde jarenlang naar Sri Lanka en de Filipijnen voor ‘ontwikkelingswerk’. Pas in 2000 toen hij voor het bezit van kinderpornografie opnieuw werd veroordeeld, zette het bisdom hem uit de priesterstand. Volgens de lijst hebben in ieder geval twintig slachtoffers getuigd tegen Iven.

Priester Dieter Wintz deed zelf een bekentenis toen hij in 2003 met pensioen ging. Het Openbaar Ministerie startte geen procedure, maar stelde zich tevreden met een boete van 1.500 euro. Na zijn pensioen was Wintz jarenlang werkzaam voor het pauselijke kindermissiewerk op de Filipijnen. In 2014 schreef hij in een e-mail ‘een lange reeks van jongens misbruikt te hebben.’ Hij stierf vier jaar later zonder ooit daadwerkelijk te zijn veroordeeld.

Nieuw initiatief

Het besluit om de namen openbaar te maken is niet alleen voor Duitsland opmerkelijk. Internationaal werd nog nergens een dergelijke stap gezet. Het doel van de publicatie is de misdaden verder te onderzoeken en slachtoffers te vinden die tot nu toe hebben gezwegen. Marliese Kalthoff is hoofd van de afdeling persvoorlichting van het bisdom Aken. Ze beantwoordde vragen over de achtergrond van het initiatief en de omgang met slachtoffers en daders.

Hebben zich nieuwe slachtoffers gemeld sinds de publicatie van de lijst?

‘De publicatie van de namen van 53 daders was gekoppeld aan de hoop dat andere slachtoffers hun zwijgen zouden willen doorbreken. En dat deden ze inderdaad. De cijfers kan ik nog niet noemen, ze zullen volgend jaar worden bekendgemaakt.’

Kunnen schadeloosstellingen aan de slachtoffers worden verhaald op nog levende daders?

‘Slachtoffers hebben volkomen terecht de mogelijkheid om een aanvraag in te dienen voor erkenning van hun leed. Een onafhankelijke commissie onderzoekt die aanvragen op plausibiliteit. Dan wordt beslist over de hoogte van de schadeloosstellingen. Het bisdom maakt hiervoor geen gebruik van opbrengsten uit de kerkbelasting. In het geval van nog levende daders zal het bisdom zeker alles doen om de daders financieel aansprakelijk te stellen.’

Bent u op de hoogte van actuele gevallen van kindermisbruik in het bisdom?

‘Nee.’

Uit de lijst blijkt dat het bisdom priesters van wie het gedrag al heel vroeg moet zijn opgevallen toch in dienst hield en zelfs bevorderde. Is daar iets aan veranderd?

‘Het probleem was het klerikalisme, de eigenschap dat geestelijken zich in hun eigen wereld terugtrekken zonder zich rekenschap te geven van wat zich in de werkelijke wereld afspeelt. Ook co-klerikalisme speelde een belangrijke rol. Dat wil zeggen dat de omgeving wegkeek bij misbruik en probeerde het te verbergen. Er werd destijds gedacht dat het instituut kerk boven alles beschermd moest worden. Tegenwoordig gaat het ons om het beschermen van de slachtoffers. Hun perspectief is uitgangspunt voor alle acties. De tijd van wegkijken is voorgoed voorbij.’

Een priester chanteerde een toenmalig 9-jarig slachtoffer door te zeggen dat hij en zijn moeder uit hun huis zouden worden gezet als hij iets zou vertellen. Was het onbeperkte macht die de daders creëerde?

‘Veel daders zetten hun slachtoffers onder druk. Daarnaast wilde een groot deel van de kinderen thuis niet vertellen over hun leed. En als ze dat wel deden, stonden veel ouders niet toe dat het gezag van een priester in twijfel werd getrokken. Co-klerikalisme maakte de weg vrij voor misbruik. Niettemin zijn de daders natuurlijk de verantwoordelijken.’

Vaak werd seksueel misbruik gepleegd in katholieke weeshuizen, kindertehuizen en op scholen. Zijn er in deze instellingen maatregelen genomen om dergelijke misdaden tegen kinderen te voorkomen?

‘Alle medewerkers die met kinderen, jongeren of kwetsbare volwassenen werken krijgen een speciale training. En alle katholieke organisaties in het bisdom Aken hebben zonder uitzondering een zogenaamd beschermingsconcept opgesteld dat risicofactoren identificeert. Beschermende maatregelen worden zo concreet mogelijk geformuleerd. De verplichting voor elke medewerker een “uitgebreide verklaring van goed gedrag” bij de politie aan te vragen en te tonen is slechts een van deze maatregelen. De preventieconcepten worden bovendien elke vijf jaar herzien om er zeker van te zijn dat ze up-to-date zijn.’

Maakt preventie van seksueel geweld tegen kinderen deel uit van de priesteropleiding?

‘De richtlijnen voor de priesteropleiding in het bisdom Aken zijn in 2011 grondig herzien. De verschillende fasen en stadia van de opleiding benadrukken onder andere zelfreflectie over de eigen seksualiteit en spiritualiteit. Preventie van misbruik is een kernthema geworden. Ook wordt een bijzondere nadruk op teamwerk gelegd. Dit voorkomt overdreven macht aan het priesterambt.’

Enkele van de daders op de lijst werkten in België, Sri Lanka, op de Filippijnen en in Afrikaanse landen. Worden kerkelijke en overheidsinstellingen in die landen betrokken bij de opheldering van de misdrijven?

‘De priesters van wie we de namen hebben gepubliceerd zijn al langer dan 10 jaar dood. In dat opzicht is er geen behoefte aan onderzoek door de overheid. Om de slachtoffers te beschermen moeten de criteria voor het delen van informatie met andere landen zorgvuldig worden afgewogen.’

Zal het bisdom erin slagen het verloren vertrouwen terug te winnen?

‘Het bespreekbaar maken van seksueel geweld is de basis voor de geloofwaardigheid van de kerk. Het komt niet alleen voort uit een historische verantwoordelijkheid voor het leed van de afgelopen decennia. Het is ook de basis voor preventie van seksueel misbruik van kinderen en jongeren. Ons initiatief is geen project op korte termijn of een PR-campagne. Het is een permanente missie.’

Jakob Goldstein

Marliese Kalthoff: ‘De tijd van wegkijken binnen de kerk is voorgoed voorbij’