Het is een vuistregel voor journalisten van The Economist: simplify, then exaggerate. Vereenvoudigen en dan overdrijven in het belang van de duidelijkheid, de leesbaarheid, de behapbaarheid. Een complex verhaal moet ook kunnen worden begrepen door niet-gespecialiseerde lezers. Het was de ijzeren regel van hoofdredacteur Geoffrey Crowther, die The Economist leidde van 1938 tot 1956. In die achttien jaar is de oplage maar liefst vervijfvoudigd. Het werkt dus.

Simplisme en angst

In Vlaanderen is dat soort aanpak pas een halve eeuw later gekomen. We zijn hier nogal lang blijven plakken bij het idee dat onbegrijpelijkheid getuigde van ernst en uitzonderlijke kennis. De regel van Crowther impliceert niet dat je moet stoppen met nadenken. Nergens is ooit beslist dat het verboden is zijn verstand te gebruiken. Integendeel. Bij simplify, then exaggerate zijn meer dan ooit verstand, zin voor nuance en ook zelfkritiek voorwaarden sine quibus non. Anders ontspoort het principe tot het simplisme dat vandaag in Vlaanderen met grote ijver beoefend wordt.

Het is paradoxaal maar het populaire genre van de factcheck (bij de VRT is dat zelfs een apart onderdeel van de redactie – terwijl correcte feiten een zorg zouden moeten zijn van de hele redactie) past perfect in die simplistische journalistiek: factchecks dienen zwart-wit redeneringen. En angst: wat er gebeurt en op ons afkomt is steevast dramatisch, fataal, verschrikkelijk, zeer erg, altijd. Het is zoals Geert Noels zegt: ‘Gisteren was het Taiwan/China, vandaag de hitte. Waar gaat men ons morgen angstig over maken?’

Straf van God

Maar angst werkt wel, tot op zekere hoogte. Uit een enquête van The Washington Post bij dertien tot zeventienjarigen – ik kan me niet voorstellen dat er in Vlaanderen significant andere resultaten zouden zijn – bleek dat 57 procent van de ondervraagde kinderen bang was voor de klimaatverandering. 52 procent was bovendien boos. En misschien het belangrijkste van al: 42 procent voelde zich schuldig. Schuldgevoel over het weer is overigens een constante in de menselijke geschiedenis. Grillig weer was vroeger volgens een kinderlijk soort theologie een vingerwijzing van God. Zonder God is het uitsluitend onze eigen schuld. En dat is zo mogelijk nog erger.

Een interessant boek in dit verband is Extreem weer van de Nederlandse klimaathistoricus Jan Buisman. Zijn ondertitel zegt het eigenlijk al: Een canon van weergaloze winters & zinderende zomers, hagel & hozen, stormen en watersnoden. Buisman gaat terug tot het jaar 763. Het minste wat je na lezing van dat boekje kan zeggen is: ook vroeger was het soms heet. Of nat en stormachtig. In 1703 woedde een orkaan over grote delen van Engeland. Met achtduizend doden. Voor schrijver en journalist Daniel Defoe – de vader van Robinson Crusoe – een teken en de stem van een vertoornde God. Prompt werd er om het Opperwezen gunstig te stemmen een nationale vastendag georganiseerd. Ook Isaac Newton – die van de appel – deed daar opmerkelijk genoeg aan mee.

Onze mentale gezondheid

Maar het werkt dus wel, angst zaaien, tot op zekere hoogte. In een van de vele klimaatbetogingen was er een meisje te zien met een bord waarop stond Jij gaat dood van ouderdom. Ik van de klimaatverandering. En naast haar een ander meisje met We hebben nog 10 jaar. (Geen van beide stellingen klopt: die meisjes worden naar alle waarschijnlijkheid een stuk ouder dan u en ik. En ook als we totaal niets zouden doen, houden onze planeet en onze soort het nog wel wat uit.)

Maar dat krijg je dus wel met koppen over het genadeloos toeslaan van de hitte of over de nakende onleefbaarheid van Zuid-Europa. Of met stukken over de gevolgen van de hitte voor onze gezondheid: huidkanker, uitdroging met nier- en hartfalen als gevolg, voedselvergiftiging, vroeggeboortes (15% meer als het ’s nachts meer dan 19° C is), infecties door bacteriën en insecten in de kinderzwembadjes, een wespenplaag. Het staat ons allemaal te wachten. Om dan nog te zwijgen van onze mentale gezondheid: minder serotonine door de hitte, en dus meer depressies en meer zelfdoding. Het is allemaal wetenschappelijk aangetoond.

Idem dito met het verband tussen hitte en oversterfte. Dat verband is er. Net zoals bij koude. Bij vergelijking is dat laatste trouwens gevaarlijker. Er sterven dan 7 à 10 keer meer mensen dan in een hittegolf.

Hittehysterie

Zelfs een serieuze krant als De Tijd kan het kennelijk niet laten. Waterlopen op laagste peil in 20 jaar. Of dat klopt, was de vraag. ‘Het hangt er vanaf waar je naar kijkt,’ zei de woordvoerster van de Vlaamse Milieumaatschappij op de radio. Dat klopt ook. Als je ver genoeg teruggaat blijkt de laatste ijstijd ons ongelooflijk veel biodiversiteit te hebben gekost. En het hangt ook af van wat we beslissen en willen natuurlijk. Bij een algemene maximumsnelheid van vijf kilometer per uur vallen er geen verkeersdoden. Maar willen we die maximumsnelheid invoeren?

Is het bovenstaande allemaal gevaarlijk cynisme? Geenszins. Zeg dat ik het gezegd heb: er is wel degelijk een klimaatprobleem. Dat we moeten aanpakken. Zeer stevig zelfs. En niet morgen, maar vandaag. Wie dat ontkent heeft klei in de oren en de ogen. En ja zeker, het is feitelijk bewezen dat een hitteplan levens redt. Dat moet er dus zijn. Maar het is ook bewezen dat hittehysterie niet werkt. De belangrijkste les van de coronacrisis is dat angst aanjagen niet blijft werken. Zo zijn mensen: als de ramp dan toch onafwendbaar is, kunnen we die evengoed ontkennen en negeren.

De dag die nooit kwam

Ik was in Kaapstad toen er een drinkwatertekort dreigde. Daarover werd al met al protestants-zakelijk gerapporteerd. In de krant stond elke dag de aankondiging van Day Zero: de dag waarop er geen water meer uit de kraan zou komen; de allereerste keer in een wereldstad. Die dag schoof almaar op. Day Zero is er nooit gekomen omdat mensen soms verbazingwekkend slim en verantwoordelijk zijn: in geen tijd bleek het waterverbruik met meer dan de helft verminderd. Langs de snelweg stonden grote elektronische borden waarop vriendelijk gezegd werd dat douchen ook in twee minuten kon. Het werkte.

Om maar te zeggen: journalistieke hyperventilatie is even aantoonbaar als de klimaatproblematiek.

Jan Buisman

Journalistieke hyperventilatie