Willem van Hogendorp (1735-1784) was een Hollands jurist, gelovig vrijmetselaar en regent van Amsterdam, bij ons volslagen onbekend, in Nederland alleen geciteerd door politicologen en een enkele zonderling. Hij trad in dienst van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), gesticht in 1602, destijds het grootste handelsbedrijf ter wereld, in de eerste plaats om zijn fortuin te herstellen. Hij had in Holland immers op een erg lichtzinnige wijze veel schulden gemaakt.

‘Kwaadaardig naturel’

De Nederlandse schrijver Eddy du Perron beschreef deze Willem van Hogendorp in een roman als ‘een verwend en driftig jonkman’. Deze roman telde, wegens Du Perrons vroegtijdige dood in 1940, nog maar twee hoofdstukken en zou Schandaal in Holland heten. De titel van de nooit verschenen roman was een allusie op de zogenaamde incest van Willem van Hogendorps schoonvader, de befaamde dichter en toneelschrijver Onno Zwier van Haren, een schandaal dat in de Nederlandse hogere standen nog lang nagalmde en waarover nog steeds gespeculeerd wordt.

Was Van Hogendorp als schoonzoon ditmaal ook weer onbesuisd geweest door direct en spectaculair geloof te hechten aan de incestverhalen (Tentati incestus zoals het werd genoemd) van twee dochters van de oudere dichter, die elf kinderen had? Het raadsel blijft, maar dat men hem in zijn omgeving karakteriseerde als man met een ‘kwaadaardig naturel’ zegt toch wel iets over zijn psychologie.

Republiek der Letteren

Van Hogendorp was een zeer gecultiveerd man. Hij werd in Nederlands-Indië resident van Lembang en administrateur. Zijn bedrijvigheden verliepen meer dan voorspoedig. Immers, via handel en corruptie kon hij zijn fortuin vlug herstellen. Daarnaast echter was hij wat men in de achttiende eeuw een ‘lettré’ noemde, een genoot van de ‘Republiek der Letteren’, een Europees netwerk van alfa- en bètageleerden die elkaar in mooi gegarneerde bibliotheken ontmoetten ‘over alle filosofische en religieuze grenzen heen’.

Denk in dit verband aan het geleerdentijdschrift van de Franse wijsgeer Pierre Bayle (1647-1706) Nouvelles de la République des Lettres. Bayle is een onmisbare scharnier naar de verlichting, een denker die een absolute tolerantie bepleitte in een tijd waarin dat concept door allerlei religieuze sekten, vooral in Nederland, heftig betwist werd.

De verlichting (nog in mineur)

Van Hogendorp was het soort bedrijvige ondernemer op allerlei gebied, al dan niet wetenschappelijk, een polyhistor, een man die de idee van de verlichting incarneerde, o.m. door het mede oprichten van het Bataviaasch Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen, dat belangstelling wilde wekken voor de Nederlandse kolonies en hun bewoners. Voor dit slag ‘schone vernuften’ was eerzucht (gelukkig!) een deugd en werd de wijsheid beloond, niet het goede. Zijn correspondentie met encyclopedist Diderot in vlekkeloos en geciseleerd Frans over punten en komma’s in klassieke teksten is nog steeds de moeite van het lezen waard en is om stikjaloers op te worden.

Die verlichting werd onder meer in Nederland in de zeventiende eeuw voorbereid, met veel tegenstand. Aan de Leidse universiteit bijvoorbeeld werd het de cartesianen niet makkelijk gemaakt en in 1674 werd het werk van Spinoza in Holland verboden. Er was wetenschap, onderzoek, gevaarlijke kennis en kritisch denken, maar even zo goed angst dat alles weer zo voorbij kon zijn. Wie die ambivalentie wil aanvoelen, moet de biografie lezen van de zeventiende-eeuwse natuuronderzoeker Jan Swammerdam, in wie dat alles onheilspellend samenkwam.

Slavernij en woke

Dat intellectuele bedrijvigheid kon samengaan met erg lucratieve handelszaakjes en het daarbij horende gesjoemel, werd nog niet als een contradictie ervaren, of toch nauwelijks. Een paar decennia later echter, omstreeks 1800, zou Willems broer Dirk van Hogendorp een directe en felle aanval voeren op de koloniale politiek van de VOC en het ‘rijk van geweld en dwingelandij’. Hij noemde man en paard: de Oost-Indische Heren-Regenten waren ‘onbekwame, kruiperige, gewetenloze en lafhartige lieden’, ook al gaat men er vandaag vanuit dat de slavernij in Nederlands-Indië een eerder mild karakter had.

Reeds in 1714 liet de protestantse handelsman Cornelis Chasteleyn 1240 ha landgoed na aan zijn christenslaven (ze moesten wel christen zijn of zich bekeren…) die daardoor vrije mensen werden. Vandaag wordt op erg ongenuanceerde en hitsige BLM-toon over de ‘blanke slavernij’ gesproken (een andere is er niet voor die terribles falsificateurs) en mogen we het uit woke overwegingen niet meer over ‘slaven’ hebben, maar over ‘tot slaaf gemaakten’. Wie dat alles met verbijstering volgt, kan niet anders dan te concluderen: le ridicule ne tue pas, maar ondertussen zijn de slachtoffers van die nieuwe waanzin legio, en de meeste politici slapen er wel door.

De pokken!

Terug naar Willem van Hogendorp, en wel om een zeer actuele reden. Vandaag is achter allerlei schermen een onzindelijke scrimmage bezig over inentingen. De sociale media bulken ervan, mét of zonder samenzweringstheorieën, met ernstige en loze bezwaren, wetenschappelijk en kwakzalverig. Het was in de tijd van Willem van Hogendorp – eind achttiende eeuw – niet anders, maar toen ging het over de inentingen tegen de pokken, deze ‘allerboosaardigste ziekte’, waar Willem van Hogendorp, ondanks felle tegenstand van allerlei groepen, een heftig voorstander van was.

Zo financierde hij uit eigen zak (100 dukaten) een prijsvraag in verband met een essay over inenting tegen pokken. Hij schreef in 1779 de erg gekunstelde novelle Sophronisba of de gelukkige moeder door de inenting van hare dochters, ter lezing voorgesteld aan de moeders in Batavia – vandaag onleesbaar, en volgens de critici met een zelfingenomen hart geschreven, want zo was hij ook wel onze Willem. Nooit echt diepgaand terwijl hij zichzelf op een of andere manier altijd in het zonnetje zette.

‘Redevoering der inenting’

Het werkje had echter wél invloed, want heel wat ouders lieten hun kinderen inenten. Het overlijden echter na een inenting van één van hen ‘onder de kunstbewerking na eenen zwaren stoelgang en persing’ schokte de gemeenschap. Van Hogendorp hield daarop tot de ingezetenen van Batavia een geruststellende ‘Redevoering der inenting’ waarin hij alludeert op dit sterfgeval en pathetisch uitroept ‘Strijd met een nieuwe moed. Ik durve u verzekeren dat de Palmtak der Overwinning U niet missen zal’. We zitten hier niet ver van AstraZeneca en zijn bloedklonters…

Van Hogendorp was geen geneesheer maar toch verrichtte hij de ‘variolatie’ (een oude vorm van vaccineren die in de vijftiende eeuw in China al bekend was) zélf, niet alleen onder de ‘Europezen’ maar ook thuis bij de Javanen en Chinezen. Het klinkt mooi, maar ergens bekent hij dat het zijn eerzucht zou zijn heel Java in te enten. Dat zou dan tot gevolg hebben dat minder mensen zouden overlijden en er meer werkkrachten zouden overblijven, ‘eene importante winst voor den landbouw’, terwijl er nu zoveel onbebouwde grond bij lag… Het is typisch Van Hogendorp: slaan en zalven, edele betrachting en zelfingenomenheid, het belang van de mensheid maar toch in de eerste plaats dat van zichzelf.

Kraspoekol

Onder invloed van Rousseau schreef Willem van Hogendorp ook nog een ‘leerzame novelle’ (in die tijd had men nog de excellente idee dat iets leerzaam moest zijn, of zedekunstig): Kraspoekol, of de droevige gevolgen van een te verregaande strengheid jegens de Slaaven. ‘Kraspoekol’ komt in betekenis overeen met zoiets als ‘Slahard’, in dit geval met de sjambok (een Maleis woord voor zweep), de ‘chicote’ van de Nederlanders’, en die Belgische ‘chicote’ was dan etymologisch weer van Portugese herkomst. Kraspoekol, een draak van een novelle, behandelt de moord door een inlander op de onbarmhartige juffrouw Kraspoekol. Zoals ook in andere geschriften tot uiting komt, o.m. in de reisboeken van Jacob Haafner, waren het de vrouwen die het wreedst optraden tegen de slaven om, zoals hij opmerkte, ‘tijdverveling te ontvlieden’.

Kraspoekol is de ‘kleine Negerhut’ van de Nederlanden, het is in zekere zin een voortzetting van wat de zakenman en hulpmagistraat Samuel Sewall tachtig jaar ervoor publiceerde, The Selling of Joseph, een aanklacht tegen de slavernij én het is een voorafname op Beecher Stowe’s De negerhut van oom Tom uit 1852 – maar de eerste twee werken staan literair en anderszins nog héél ver van de ware schrijver: Multatuli, de meest complexe figuur uit de negentiende eeuw die met zijn Max Havelaar (1860) zijn eigen negerhut ineen knutselde. We zijn er nog mee bezig….

Nog twee merkwaardige zaken

Voor de petite histoire nog twee opmerkelijke zaken: de genoemde antislavernij-activist Samuel Sewall was in 1692 betrokken bij de gruwelijke heksenprocessen van Salem (Massasuchetts). Hij was de enige die er later een apologie over schreef en opbiechtte dat hij enorm veel spijt had van de veroordelingen. Daar echter werd zijn geweten gevormd en werd de puritein mens.

In 1801 werd Kraspoekol als toneelstuk opgevoerd. Men kon slechts één scène spelen, want het opgetrommelde publiek liet het in chaos ontaarden. Even later verscheen het als boek was het een succes. ‘De mens, ge kunt gij daar niet aan uit’ (Gerard Walschap, die in 1953 de antikoloniale ideeënroman Oproer in Congo in het licht gaf).

Jan Swammerdam

AstraZeneca in de achttiende eeuw