Vorige week is in de Commissie voor Binnenlands Bestuur van het Vlaams Parlement de bespreking begonnen van het ontwerp van decreet betreffende de versterking van de lokale democratie. Zoals afgesproken in het Vlaamse regeerkoord worden de lokale verkiezingen in verschillende opzichten grondig hervormd. Zal dit inderdaad de lokale democratie versterken, zoals de titel van het decreet belooft? Ik denk het wel.

Controversiële hervorming

De afschaffing van de opkomstplicht is de meest spectaculaire en ook de meest controversiële hervorming. Hoe je het ook draait of keert, de opkomstplicht is een vrijheidsbeperking. Wie op zondag 14 oktober 2018 van plan was om, na een nachtje stappen, de hele dag in bed te blijven liggen, die mocht dat niet doen van de overheid. Je moest gaan stemmen, ook al interesseren die lokale verkiezingen jou geen bal.

In een rechtsstaat is vrijheid de regel, en vrijheidsberoving de uitzondering. Als de overheid de burgers dwingt om te gaan stemmen, dan moet daar een goede reden voor zijn. Het moet duidelijk zijn wat men precies beoogt met die vrijheidsbeperking, en er moet een redelijke grond zijn om aan te nemen dat die het vooropgestelde doel ook werkelijk bereikt. Vergelijk het met de coronamaatregelen. De avondklok was een uiterst problematische vrijheidsbeperking omdat er geen enkel bewijs was dat die hielp om het aantal besmettingen terug te dringen.

Betere democratie?

Is er een bewijs dat de opkomstplicht leidt tot een betere democratie? Er is natuurlijk het mathematische feit dat die resulteert in een hogere participatie aan de verkiezingen. Net zoals een avondklok ervoor zorgt dat de straten leeg zijn. Maar wat win je daar dan mee? De gemeenteraad is minder representatief zonder opkomstplicht, zegt men. Het zijn vooral de lager opgeleide en minder gegoede kiezers die thuisblijven. Daardoor zou de politiek zogezegd minder rekening houden met hun belangen.

Hoe droevig klinkt dat niet. Een mens zou dan verwachten dat landen zonder opkomstplicht trieste oorden zijn, met een verpauperde massa die door de politici jammerlijk in de steek wordt gelaten. Ik heb daar eerlijk gezegd nog niet veel van gemerkt. Er is geen enkele aanwijzing dat de weinige landen met opkomstplicht een beter sociaal systeem hebben of minder armoede dan de landen zonder.

Pavlov-reflex

Maar zorgt de opkomstplicht er dan niet voor dat de burgers meer betrokken zijn bij de democratie? Is er geen groter enthousiasme voor de publieke zaak? Ook dat blijkt serieus tegen te vallen. In een studie van 2010 (Res Publica, 2010, 1) kwamen de Nederlandse politicologen Tom van der Meer en Jan van Deth tot de conclusie dat opkomstplicht geen enkel positief effect heeft op de algemene politieke participatie. Zij vonden enkel een negatief effect. In landen met opkomstplicht zijn burgers namelijk minder geneigd om samen te werken voor een politiek doel.

Dat strookt ook met de intuïtie. Zaken onnodig verplichten leidt enkel maar tot afkeer en irritatie bij de mensen. Het opleggen van een opkomstplicht lijkt deel uit te maken van een progressieve pathologie: een Pavlov-reflex om regeltjes op te leggen en de burger dwingend bij het handje te nemen. Wil je dat de burger gaat stemmen? Verplicht hem, zeggen de progressieve regelneven. Probeer hem dan te overtuigen, denkt de normale mens.

De opkomstplicht is een bizarre anomalie, de afschaffing ervan een bevrijding. Hopelijk is dit een eerste stap naar ‘het rijk van de vrijheid’ voor alle verkiezingen. In elk geval: dankzij de Vlaamse regering wordt zondag 13 oktober 2024 niet enkel een feest van de democratie, maar ook een feest van de herwonnen vrijheid.

Jan van Deth

Eindelijk bevrijd van de opkomstplicht