Antoinette Spaak, de ‘dochter van’ (Paul-Henri Spaak – red.), is vrijdag overleden in Brussel, twee maanden na haar 92ste verjaardag. Al leidde ze haar politieke carrière vooral zelf, ook al zette ze de laatste strijd van haar vader voort, voor een nieuw en federaal België. Met haar verdwijnt een van de laatste uitzonderlijke figuren van de Belgische politiek van het tweede deel van de twintigste eeuw. Een grote actor en een bevoorrechte getuige van de opeenvolgende hervormingen van de Belgische staat.

Van haar vader Paul-Henri erfde ze ook een grote interesse voor een democratisch en verenigd Europa.

Feminist

Ze speelde eveneens een belangrijke rol in de strijd voor de politieke erkenning van de vrouwen in een nog zeer machistisch België, niet het minst in de politieke wereld.

Antoinette Spaak was dus een overtuigde feministe – dat was een heel evidente strijd in haar ogen. Ze was immers de kleindochter van Marie Spaak-Janson, dochter van de liberale staatsman Paul Janson en ook de zuster van Paul-Emile Janson, een andere belangrijke blauwe politicus. Toen Marie Janson als eerste vrouw het pluche van de Senaat ontdekte was dat eerst en vooral omdat ze gecoöpteerd werd.

Antoinette Spaak kende niet enkel een rijkgevulde politieke carrière; ze beschikte ook over een opmerkelijke stamboom, die een stuk in de 19e eeuw teruggaat. Klein draadje. (1/7) https://t.co/3jIUkKEpDi

— Jimmy Koppen (@JimmyKoppen) August 30, 2020

Maar Antoinette Spaak ging veel verder door de verschillende opties van haar eigen vader door te zetten. Zowel in België al ook op het Europees terrein. Ze zetelde zo van 1979 tot 1984 en van 1994 tot 1999 in het Europees Parlement.

In ons land innoveerde ze nog een beetje meer als de eerste vrouw die een politieke partij leidde. Ze was voorzitster van het Front démocratique des Francophones (FDF) van 1977 tot 1982.

Federalist

Deze periode is belangrijk want het was ook een groot ‘momentum’ in de evolutie van een unitaire naar een federale staat. Ver van het een beetje te beperkte cliché van een Fransdolle Brusselse partij, speelde het FDF toen een zekere rol in de evolutie van de ‘Belgique de papa’ naar een meer en meer federale staat…

Voor Antoinette Spaak was het een overtuigde keuze in de voetstappen van haar vader die op het einde van zijn leven de Parti socialiste belge (vandaag PS) de rug toekeerde en zonder enige beperking opteerde voor een radicale omwenteling van de staatsstructuren.

Zoals Paul-Henri voegde zijn dochter zich bij de rangen van het kartel FDF-RW (Rassemblement Wallon) dat een steeds grotere plaats innam op het Belgische politieke toneel na het ‘Walen buiten’ van 1968 in Leuven.

Antoinette vond zich helemaal terug in een fameuze column van haar vader ‘Les yeux qui s’ouvrent’ die in 1971 Le Soir was verschenen. Ze volgde ook met grote overtuiging de laatste politieke optie die haar vader, de oud-premier, in een laatste groot politiek discours bracht onder de circustent van Bouglione op het Flageyplein in Elsene, begin november 1971. In illo tempore vulde het FDF, al werd haar die structuur niet gegund door de traditionele partijen.

Volksunie

Zonder enige twijfel versterkte Antoinette ook de rangen van de Franstalige federalisten. En niet door om het even welk politiek opportunisme, want ze werd pas verkozen bij de volgende nationale verkiezingen in maart 1974.

Als volksvertegenwoordigster van Brussel-Halle-Vilvoorde, zette Antoinette Spaak zich uiteraard in voor de verdediging van de Brusselse Franstaligen en van hun spitsbroeders in de Vlaamse Rand. Tezelfdertijd deelde ze steeds meer de doelstellingen van de groep FDF’ers die eerst en vooral België verder wilden veranderen tot een nieuwe politieke constructie.

Zo stond ze dichter bij een Lucien Outers dan andere FDF’ers die het verfoeiden de Vlamingen nog maar proberen te begrijpen. Tegen die achtergrond had ze nauwe contacten met onder anderen Hugo Schiltz (Volksunie), net als Outers, de toenmalige burgemeester van Oudergem, die met de Antwerpse politicus de toekomst van het land ging uitdenken in de Périgord.

Dit was natuurlijk belangrijk in die periode van grote communautaire onderhandelingen. Zeker als voorzitster van haar partij van 1977 tot 1982. Des te meer bevond ze zich in de vuurlinie tijdens de discussies over het Egmontpact, de akkoorden van Stuyvenberg en de staatshervormingen die daarop volgden.

Minachting

Antoinette Spaak ontdekte ook op dat moment dat de CVP minder betrouwbaar was dan men mocht denken. Zeker en vast in januari 1980, toen de FDF-ministers de regering-Martens werden uitgegooid. En dit was maar één voorbeeld onder vele na de ommekeer van Leo Tindemans in de herfst van 1978, toen hij het Egmontpact deed kelderen…

Veertig jaar later had Antoinette Spaak het nog moeilijk met sommige ‘tjevenstreken’ en de grote macht van de CVP-staat. Die was in haar ogen zeker en vast niet beter dan ‘l’état-PS’ in het zuiden.

Antoinette Spaak moest zich ook verdedigen tegen haar mannelijke collega-voorzitters. Die hadden soms nog de neiging haar met een zekere minachting te beschouwen. Enkel en alleen omdat ze een vrouw was.

Hoewel ze in 1983 minister van Staat werd benoemd, schopte ze het nooit tot minister tout court. Dat belette haar niet het parlement van de Franstalige Gemeenschap voor te zitten, zij die een grote passie had voor de Franse cultuur maar die ook heel open stond tegenover de multiculturele samenleving.

Spaak speelde ook een belangrijke rol in het op touw zetten van de politieke federatie tussen haar partij en de liberale PRL-MCC die de steun had van Jean Gol. Beide partijen vormden samen de MR, al brak het FDF (vandaag Défi) in 2011 met het kartel.

Europese gedachte

Daarnaast bleef ze ook erg trouw aan de Europese gedachte van haar vader, Paul-Henri Spaak. Ik herinner me een fameus colloquium dat op 10 en 11 mei 2007 plaatsvond in de prachtige Academia Belgica in Rome. Een uitzonderlijke opportuniteit om de rol van de Belgische vaders van de Europese Unie in een nieuw licht te plaatsen. Spaak, maar ook de liberaal Jean Rey en de christendemocraat Jean-Charles Snoy et d’Oppuers.

Antoinette Spaaks optreden daar was perfect zoals men dat mag verwachten van een echte politieke ‘persoonlijkheid’.

Levensavond

Op het einde van haar leven zetelde ze nog in het Brussels hoofdstedelijke parlement. Mijn laatste contacten met haar gaan terug tot 2016. Ze had toen besloten haar ervaringen in een boek neer te pennen. Ze deed dat samen met mijn collega Francis Van de Woestyne, toen hoofdredacteur van La Libre Belgique.

Onze contacten van toen zal ik niet snel vergeten. Een mooie kans om heel oude herinneringen op te rakelen. Maar voor haar ook om een balans op te maken van haar leven.

Als historisch raadgever van dit boek was het ook een mooi moment voor mij om na te kaarten over haar republikeinse overtuigingen. Of over haar lange relatie met Etienne Davignon. En natuurlijk om sommige grote momenten te herinneren van de Belgische politiek…

Zweedse regering

Vier jaar geleden had Spaak het erg moeilijk met de politieke evolutie van toen. Daarin ga ik haar hier zeker niet tegenspreken. Nog minder, vandaag de dag wanneer men nog een heel klein beetje durft dromen van een politieke klasse die eerst en vooral zijn nek nog uitsteekt voor de algemene belangen van het land en de samenleving…

Jean-Charles Snoy et d’Oppuers

Antoinette Spaak van l’ancienne Belgique naar de federale staat