De vrijheid van meningsuiting is niet alleen een recht, maar ook een kwelling. Alleen Alain Finkielkraut kan het zo mooi verwoorden. Geïnterviewd door David Pujadas van de Franse nieuwszender LCI drie dagen geleden, zei hij het volgende over de polemiek rond de Mohammedcartoons in Frankrijk: ‘La liberté d’expression est aussi une souffrance.’ De filosoof richtte zich daarbij rechtstreeks tot alle moslims in zijn land.

Ja, de Mohammedcartoons van Charlie Hebdo zijn kwetsend, smakeloos en vulgair, meent Finkielkraut. Net zoals de veel talrijkere karikaturen in hetzelfde blad tegen katholieken dat zijn. Het fysiek degraderen van mensen (of profeten) in karikaturen, getuigt altijd van weinig intellectuele empathie voor de tegenstander. Maar we moeten dat nu eenmaal accepteren in een democratische samenleving. Dat laatste is het belangrijkste. President Macron heeft de Mohammedcartoons an sich nooit verdedigd, wel het onvervreemdbare recht van journalisten om (kwetsende) tekeningen te publiceren. En van dat principe mag onze natie nooit afwijken, aldus nog Alain Finkielkraut.

Grenzen aan de vrije meningsuiting?

Niet iedereen is het eens met die absolute verdediging van de vrije meningsuiting.. Na de onthoofding van geschiedenisleraar Samuel Paty, titelde de New York Times: ‘De Franse politie schiet een man dood na een incident met een mes.’ De krant schreef dat niet moslimextremisme, maar ‘in het systeem ingebakken racisme’ vandaag het grootste probleem in Frankrijk vormt. De Canadese premier Justin Trudeau voegde er in een interview niet veel later aan toe dat journalisten rekening moeten houden met de gevoeligheden van (religieuze) minderheden. Daarmee liet hij uitschijnen over vrije meningsuiting een andere opinie te koesteren dan zijn Franse ambtsgenoot.

A high school teacher was decapitated for blasphemy in France—the most secular of nations—and the @nytimes frames it like this pic.twitter.com/xnxJKGNfiE

— Claire Lehmann (@clairlemon) October 17, 2020

Ik heb de indruk, na het lezen van zijn laatste column hier op Doorbraak, dat Othman El Hammouchi zich eerder op de lijn van de New York Times en Justin Trudeau bevindt, dan op die van Emmanuel Macron en Alain Finkielkraut. Dat is zijn volste recht. Zonder het met zoveel woorden te zeggen, laat ook Othman El Hammouchi verstaan dat er voor hem grenzen zijn aan de vrije meningsuiting. Maar schrijven dat het Frans samenlevingsmodel – in tegenstelling tot dat van de ‘Angelsaksische verdraagzaamheid’ – mislukt is door ‘het opdringen van een republikeins-laïcistisch keurslijf aan iedereen die zich op zijn grondgebied bevond’, vraagt om een repliek.

De staat moet neutraal blijven

Want hoe definieert Hammouchi de door hem zo verguisde laïciteit? Ze is ‘een ongewenste en verstikkende uniformiteit in naam van de gecentraliseerde almachtige staat en de ideale seculiere burgergemeenschap’, stelt hij. De Fransen hebben de terreur op hun grondgebied zelf gezocht, lijkt Hammouchi wel te denken door te schrijven dat de laïciteit ‘de bron is van de malaise in de Franse samenleving’. En door omfloerst te stellen dat het ‘Franse laïcistische establishment’ (sic) ‘de uitsluiting van overtuigde, praktiserende religieuze mensen uit onderwijs, overheidsfuncties en zelfs het publieke leven’ organiseert.

Welnu, de Franse laïcité is net het tegendeel van wat Othman El Hammouchi beweert. De laïciteit en de seculiere Franse grondwet garanderen immers dat alle gelovigen en niet-gelovigen, moslims, joden, christenen en vrijzinnigen, hun geloof of niet-geloof in alle vrijheid kunnen belijden. In de privésfeer. De staat neutraal moet blijven, zoals het publiek onderwijs en de overheidsdiensten neutraal moeten blijven om die absolute vrijheid om te geloven of niet, om devoot te zijn of niet, om in karikaturen te spotten met religie of niet… te kunnen blijven garanderen. Meer wil het sinds 1905 in de grondwet gebetonneerde principe van de laïcité niet zeggen.

Gelijkheid tussen man en vrouw

Elke Franse stad heeft wel één of meerdere moskeeën. Waar is het probleem? Geen enkele moslim wordt in Frankrijk verhinderd halalvlees te eten. Waar is het probleem? Geen enkel islamitisch land in de wereld geeft aan andere gelovigen of ongelovigen de vrijheid die Frankrijk aan zijn onderdanen gunt. Daar hoor ik El Hammouchi niet over. Maar bij die vrijheid behoort in onze westerse samenleving ook de gelijkheid tussen man en vrouw. Dus ja, de boerkini en de boerka zijn voor de Franse wetgever tekenen van onderwerping en achteruitstelling van de vrouw en daarom uit den boze in de publieke ruimte. Als dat een teken is van ‘in het systeem ingebakken racisme’, dan is dat maar zo.

Het is verbazend dat een intelligent en belezen man als Hammouchi, die in zijn stuk overigens interessante, maar in casu weinig relevante beschouwingen maakt over de Franse Revolutie en de verschillen tussen de Bill of Rights en de Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen, dat niet begrijpt. Met zijn standpunt zit hij trouwens — en nogmaals, dat is zijn volste recht — op dezelfde golflengte als traditionalistische katholieken en aanhangers van wijlen monseigneur Lefebvre. Ook traditionalistische katholieken willen in hun bekeringsijver de openbare ruimte naar hun hand zetten. De meesten onder hen stemmen voor Le Pen.

Michel Foucault

Othman El Hammouchi zou beter eens al die linkse intellectuelen lezen – Amin Maalouf, Boualem Sansal, Pascal Bruckner, Jacques Julliard, Jean-François Kahn, Régis Debray, Elisabeth Badinter, … — die de Franse laïciteit wel blijven verdedigen, net zoals de gewezen socialistische eerste minister Manuel Valls dat met verve doet. Het is meteen de paradox van heel het debat over de laïciteit. Haar vurigste verdedigers zitten vandaag in het linkse kamp.

Die intellectuelen willen niet meer de fout maken die die andere grote linkse filosoof Michel Foucault veertig jaar geleden maakte. Ik spreek over de val van de sjah in Iran (1979) en het aan de macht komen van ayatollah Khomeiny. Gefascineerd door de sjiitische fanaticus, die overigens zo lang in vrije ballingschap mocht leven in dat duivelse seculiere Frankrijk, zong Foucault de lof van Khomeiny in de Italiaanse Corriere della Sera. We weten inmiddels welke prijs honderdduizenden Iraniërs betaald hebben voor de ‘bevrijding’ van hun land.

‘Hopeloos verouderd Frans model’

Ik hoop oprecht dat ik mij vergis en hoop binnenkort sterkere woorden van afschuw uit El Hammouchi’s mond te horen. Maar als ik zijn column herlees krijg ik de akelige indruk dat hij de onthoofding van Samuel Paty en het afslachten van een Braziliaanse moeder in een kerk in Nice – kan men zich überhaupt nog een barbaarsere terreurdaad indenken! – slechts pro forma veroordeelt en er in ieder geval de Franse staat voor verantwoordelijk stelt. Over moslimextremisme, over de kanker van het islamisme geen woord in zijn stuk.

Maar tegenover het ‘hopeloos verouderde’ Franse model stelt de columnist het Verenigd Koninkrijk, ‘dat zijn moslimbevolking wel met warmte en verdraagzaamheid behandelt’. Is dat zo? Dat hangt er vanaf hoe je de zaken bekijkt. Inderdaad, het Verenigd Koninkrijk tolereert shariarechtbanken op zijn grondgebied en eist geen neutraliteit in de openbare ruimte, waardoor er in vele steden een feitelijke apartheid heerst. Warmte en verdraagzaamheid.

Wat willen we?

Maar beste Othman, en daar hoor ik u niet over, heeft die Angelsaksische ‘warmte en verdraagzaamheid’ de bloedige aanslagen op de Londense metro verhinderd? De moordpartijen op de brug over de Thames? Heeft die Angelsaksische ‘warmte en verdraagzaamheid’ de 22 doden op 22 mei 2017 na een optreden van de Amerikaanse zangeres Ariana Grande in Manchester verhinderd? (De dader, Salman Abedi, was een van de honderd Britse burgers die geëvacueerd werden door de Britse marine ten tijde van de burgeroorlog in Libië.) De Britse multiculturaliteit, warmte en verdraagzaamheid slagen er blijkbaar evenmin in de voedingsbodem voor het moslimextremisme weg te nemen. Misschien moeten we elders de oorzaak voor de islamistische terreur zoeken dan bij de laïcité?

De vraag is wat we willen. Een in feitelijke apartheid vervallen samenleving van elkaar bestrijdende gescheiden raciale, seksuele en religieuze gemeenschappen zoals de Verenigde Staten er een zijn geworden? Of een samenleving van vrije burgers die een gemeenschappelijk sociaal contract onderschrijven en waar iedereen, binnen een gemeenschappelijk grondwettelijk seculier kader, de vrijheid heeft om op vreedzame wijze zijn God te aanbidden of de draak te steken met de paus of de profeet. Een andere keuze is er niet.

Een andere blik? Lees vandaag ook het essay Frankrijk: een gefaald samenlevingsmodel van Othman El Hammouchi.

Jean-François Kahn

De misbegrepen laïcité

De Fransen zullen Macron niet zo snel weghonen als Hollande