Ze noemden hem teder Oom Hansi. In de eerste helft van de vorige eeuw was hij dé tekenaar en karikaturist van de Elzas. Voor de Fransen blijft hij de beroemdste Elzasser, nog vóór de Nobelprijswinnaar voor de filosofie 1952, Albert Schweitzer. Tomi Ungerer, die andere bekende tekenaar en cartoonist uit de Elzas — overleden in 2019, schreef nochtans weinig flatterend over zijn streekgenoot en voorganger. Hij stelde: ‘Zijn horizon bleef ongewijzigd blauw als een (Frans) militair uniform van 14-18, steriel, tweeslachtig en verstoord door een Franse driekleurige regenboog.’ De wereld van Hansi kleurt als een overdosis Frankrijk in Elzassische klederdracht.

Oom Hansi, een indigestie

Ik was onlangs nog eens op bezoek in de Elzas en ik kon er niet naast kijken. Werkelijk overal vind je de tekeningen van Hansi: op tafelkleden en gordijnen. En ook op bestek, kopjes, borden, potten en pannen. Hansi rijmt op de lange duur met indigestie.

Steeds dezelfde idyllische taferelen van een landelijk, paradijselijk, want Frans-kleurend Elzas. Hansi is de geestelijke vader van de Vijf C’s, die staan voor cathédrale, coiffe, cigogne, choucroute en colombage (kathedraal, hoofddoek, ooievaar, zuurkool, vakwerk). Bezocht u ooit de Elzas, dan is de kans groot dat u een van zijn tekeningen, in de vorm van een post-, kerst- of nieuwjaarskaart, in handen kreeg. Alle folkloristische illustraties, overal te koop in kranten- en souvenirwinkels, zijn door Oom Hansi getekend, of door hem geïnspireerd. Maar wees gewaarschuwd: achter de kampioen van de Elzassische folklore schuilt een rabiate anti-Duitse Franse nationalist en een meester in de manipulatie van zijn lezers.

Geboren in het Keizerrijk

Oom Hansi, wiens echte naam Jean-Jacques Waltz was, werd als jongste van vier kinderen, in 1873, in de stad Colmar geboren. Vader Waltz was aanvankelijk slager van beroep maar klom op door zelfstudie. Hij werd conservator en bibliothecaris van het Unterlinden-Museum in zijn stad. Dit museum bestaat nog steeds.

Frankrijk had juist de oorlog van 1870-1871 tegen Pruisen verloren. Elzas-Lotharingen werd vervolgens door Bismarck bij het Keizerrijk Duitsland ingelijfd. Je geboorteplaats kies je niet zelf: zo werd Hansi op de valreep als Duitse staatsburger geboren.

Het nieuwe vaderland

Wie als inwoner van Elzas-Lotharingen in 1871 de nieuwe situatie niet accepteerde, kreeg één jaar de tijd om naar het Frans grondgebied te vertrekken. Tien procent van de bevolking maakte gebruik van de regeling. Om deze vertrekken te compenseren bevorderde de Duitse regering Germanisierungs- und Assimilationsversuchen. Dit kwam neer op georganiseerde migratie van Duitse onderdanen naar het gebied.

Net als de Fransen voordien, die de Elzas trachtten te verfransen, bevestigden de Duitsers op hun beurt het Duits als ambtelijke taal, Duits onderwijs, Duitse wetten, Duitse dienstplicht, enzovoorts. Sommige maatregelen werden koel onthaald, zoals de bestuurlijke aanpak uit de eerste jaren, waardoor Elzas-Lotharingen onder rechtstreeks gezag van Berlijn viel. Na vele strubbelingen kreeg Elzas-Lotharingen uiteindelijk in 1911 meer autonomie, met een eigen Landtag.

Revanchisme

De familie Waltz behoorde tot een minderheid Elzassers die de annexatie als een bezetting beleefden. Hansi werd thuis opgevoed in het verlangen naar Frankrijk, zeg maar in een anti-Duitse en Frans-patriottische sfeer. Vader en zoon werden hevige ‘revanchisten’, zeg maar aanhangers van de terugkeer naar Frankrijk. Het protest werd uiteraard vanuit Parijs als een perfect melodrama geregisseerd. Ontelbaar zijn de boeken, publicaties, schoolschriften en liederen allerhande. Die werden als bidprent gebruikt om de Fransen dagelijks te herinneren aan de arme Elzassers die in de handen van de barbarij vielen. Heel Frankrijk zong toen in koor, tot tranen toe bewogen:

Vous n’aurez pas l’Alsace et la Lorraine,
Et malgré vous nous resterons Français

(Elzas-Lotharingen zult u niet krijgen, / Ondanks u zullen wij Frans blijven)

Het revanchisme van Hansi werd nog extra gevoed tijdens zijn schooltijd in, wat hij noemde, het Moffenlyceum: de Kaiserliche Schule van Colmar. Die was bemand door een lerarenkorps van strenge Pruisische leer.

Anti-Duitse karikaturist

Hansi bezat van jongs af aan een uitzonderlijk talent voor tekenen, en in het bijzonder voor de karikatuur. Geleidelijk aan gaat hij over tot het schrijven en illustreren van kinderboeken over de geschiedenis van zijn geboortestreek. Met zijn kinderboeken weet hij als geen andere kinderzieltjes te beïnvloeden in de richting van het pro-Franse kamp.

Dat dit ook contraproductief kon werken, daarvan getuigt de reeds geciteerde cartoonist Tomi Ungerer: ‘Ik ben opgevoed in de anti-Germaanse wereld van oom Hansi, tot ik tot het besef kwam dat hij bij kinderen de haat aanwakkerde.’

Beroemd wordt Hansi in 1908 met zijn boek Professor Knatschke waarin hij, in de persoon van een fictieve Pruisische professor, op karikaturale wijze de spot drijft met de bekrompenheid en gedragingen van de Rijksduitsers in zijn streek. Groot jolijt verzekerd tot in Parijs, in een periode dat de revanchisten in Frankrijk de messen slijpen voor een oorlog met Duitsland. Nog voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog fungeert Hansi als voornaamste bron voor de grootse anti-Duitse propagandamachine van Frankrijk.

In moeilijkheden

Het succes van zijn Duits-vijandige karikaturen en publicaties wordt de Duitse autoriteiten een doorn in het oog. In 1914 wordt Hansi tot drie maanden gevangenisstraf veroordeeld omwille van het belachelijk maken van een Duits officier. Kort daarop wordt hij schuldig bevonden aan het bespotten van Duitse ambtenaren en de belediging van de Duitse gemeenschap. Hansi wordt tot twaalf maanden gevangenis veroordeeld.

Hij weet via Zwitserland naar Frankrijk te vluchten. De oorlog is inmiddels uitgebroken en Hansi meldt zich als vrijwilliger in het Franse leger. Revanchisten worden er met open armen ontvangen: Hansi spreekt uiteraard vloeiend Duits en wordt meteen als tolk ingezet en snel tot onderluitenant bevorderd. Hij draait als ervaringsdeskundige volop in de anti-‘moffen’-propaganda. Intussen strijden zijn streekgenoten in het Duitse leger tegen de Fransen en hangt zijn geboortestad Colmar vol aanplakborden die de bevolking oproepen om Hansi wegens verraad aan te geven.

Interbellum

Na de Eerste Wereldoorlog wordt Elzas-Lotharingen opnieuw door Frankrijk ingelijfd. Je zou denken dat Oom Hansi als een held wordt ontvangen en dat zijn boeken als broodjes verkopen. Maar zijn literair succes is tanend en zijn momentum lijkt voorbij. Het leven gaat verder onder Frans militair bestuur terwijl de Elzassers hun Duitse uniformen aan de kapstok hangen. Onderwijs in het Duits wordt verboden en Franstalige leerkrachten worden geïnstalleerd. Duitstalige kranten mogen niet meer verschijnen. Men moet zich hierbij voorstellen dat in 1918 96% van de Elzassers uitsluitend Duits spreekt.

Er volgt ook een gedwongen terugkeer van de Rijksduitsers die over de Rijn zijn geboren en in Elzas-Lotharingen wonen. Al hun bezittingen worden door de Franse autoriteiten genadeloos in beslag genomen. Oom Hansi applaudisseert voor deze menselijke ellende en maakt talloze tekeningen van de door Frankrijk beroofde en verjaagde Duitse families die aan de grens worden bespot.

Zelfbestuur, een Duits complot?

Haat is een slecht leidmotief. Niet iedereen slikt zomaar de fratsen van revanchisten als Oom Hansi. Moedige Elzassers blijven ijveren voor zelfbestuur binnen de Franse staat. Voor Hansi klinkt dit als een nieuw pangermaans complot.

Hij is er als de kippen bij om de autonomiebeweging en zijn leider, Dr. Karl Roos, aan te vallen. Karl Roos zou later, in 1940, door Frankrijk valselijk van spionage en hoogverraad worden beschuldigd en worden geëxecuteerd. Evenzeer voert Hansi publiek een vuile oorlog tegen de Duitstalige krant Elsaß-Lothringische Zeitung. Overal ziet hij de hand, de propaganda en de financiële steun van Duitsland.

Mishandeld

Als nazi-Duitsland op 1 september 1939 Polen binnenvalt weet Hansi dat de oorlog snel naar de Elzas gaat overwaaien. Tijd om zich uit de voeten te maken want, vanuit zijn verleden, weet hij dat hij gevaar loopt. Na een verblijf in Bourgondië duikt hij onder in de stad Agen, gelegen in Vichy-Frankrijk: de zogenaamde ‘Vrije Zone’. De Gestapo zit hem op de hielen en in april 1941 is het zover: Hansi wordt op straat, ter hoogte van zijn onderduikadres, door drie Gestapoagenten in elkaar geslagen en voor dood achtergelaten. Maar de taaie Hansi weet de ondergane mishandelingen te overleven. Hij vlucht opnieuw en bereikt uiteindelijk Zwitserland waar hij tot het einde van de oorlog verblijft.

Gezuiverd en omgetoverd

In 1946 is Hansi terug thuis in Colmar, berooid door de jaren van inactiviteit en gebroken door de zware mishandelingen. Hij voert nog een lang gevecht, deze keer met de Franse administratie, voor zijn verloren papieren die hem recht moeten geven op een pensioen. Hansi zal tot het einde van zijn leven – hij overlijdt in 1951 – blijven tekenen om den brode in een wereld die hem niet meer begrijpt. Pas jaren later wordt het werk van oom Hansi, waar nodig gezuiverd van zijn meest ergerlijke ondertoon, marketingkundig omgetoverd tot liefelijke folklore uit de Elzas. Alhoewel: de Franse driekleur van het revanchisme is op alle tekeningen gebleven.

Jean-Jacques Waltz

Hansi, tekenaar van het Franse revanchisme