Bijna één op vijf Belgische militairen kwam in 1914-1918 in aanraking met het militaire gerecht. Dat het voor het overgrote deel om Vlaamse soldaten ging, zal niemand verwonderen. Jan Huybrechts schreef er een aangrijpende studie over, met veel cijfers en nieuwe feiten.

Hoeveel soldaten telde het Belgische leger in 1914?

Huybrechts: ‘Na de mobilisatie bedroeg de getalsterkte van het Belgische veldleger in augustus 1914 om en bij de 200.000 manschappen waarvan 14.000 beroepsmilitairen. De rest waren dienstplichtigen en weder-opgeroepenen uit de reserve.’

Zijn alle opgeroepenen in het begin van de oorlog wel komen opdagen en hebben ze effectief hun legerdienst vervuld?

‘Volgens de gegevens van het toenmalige hoofd van de medische diensten van het leger was maar 77 % van de gemobiliseerden effectief komen opdagen. Van de 233.698 opgeroepen militairen hadden er 54.621 verstek gegeven… Van die laatsten is een flink deel later toch nog – al dan niet gedwongen – voor de dag gekomen.’

Hoeveel militairen aan het front kwamen in aanraking met het militaire gerecht?

‘Tussen 4 augustus 1914 en 30 september 1919, de dag waarop het leger terug op vredesvoet werd gesteld, behandelde het Militaire Gerecht op zijn minst 87.805 dossiers. Daarvan werden er minimaal 43.342 doorverwezen naar de militaire rechtbanken. 37.557 processen liepen uit op een veroordeling waaronder 223 doodstraffen. Los daarvan waren er nog duizenden tuchtrechtelijke zaken die niet voor de krijgsraden kwamen maar intern, binnen de eenheden werden afgehandeld, en voor wie het arresten in de politiekamers en divisionele cachotten regende…’

Wat is het gemiddeld aantal militairen uit ons land dat in die jaren in gevangenissen en strafkampen in Frankrijk verbleef?

‘Vanaf de stabilisatie van het IJzerfront in de herfst van 1914 tot aan de Wapenstilstand op 11 november 1918 zaten er op eender welk tijdstip tussen de 3.000 à 5.000 Belgische militairen – het equivalent van een infanteriebrigade – in Franse gevangenissen en strafkampen.’

Was de legerdienst voor de Eerste Wereldoorlog populair in ons land?

‘Niet bepaald, nee. Het leger had een kwalijke reputatie. Families verloren voor langere tijd een werkkracht en vooral katholieken beschouwden de kazernes als oorden van ontucht en verderf. Het nefaste lotingssysteem zorgde er bovendien voor dat vooral de laagste klassen onder de wapens moesten en het leger werd daarom vaak als een ‘Armée des pauvres’ omschreven. Bovendien was er heel wat kritiek op de eentalig Franse bevelvoering. Niet voor niets richtte de vooroorlogse Vlaamse Beweging veel van haar pijlen op de taalwantoestanden in het Belgisch leger.’

Hoe werkte het systeem van de lotingen en de koopbare vrijstellingen? Tot wanneer heeft dat zo gefunctioneerd?

‘Het lotelingensysteem kwam in voege onder de Franse bezetting van onze gewesten in 1798 en bleef quasi onveranderd in voege tot 18 november 1909, toen in ons land de algemene dienstplicht werd ingevoerd. Jonge mannen kregen via de loting een goed (hoog) of slecht (laag) nummer toegewezen. De lage nummers moesten in dienst, maar de mogelijkheid bestond om zich vrij te kopen door een plaatsvervanger te betalen, waardoor heel wat lotelingen uit de gegoede klasse tot 1909 aan de legerdienst konden ontsnappen. Pas vanaf 1909 kwam zowat iedere jongeman in aanmerking voor legerdienst, maar het systeem waarbij 12 militieklassen in tijden van oorlog konden worden opgeroepen was nog in volle transitie op het ogenblik dat de oorlog uitbrak.’

Wat was het gevolg voor de kwaliteit van de gevechtstroepen?

‘De kwaliteit van de gevechtstroepen was niet echt uitstekend te noemen. Dat had niet zozeer met het lotingssysteem of de reorganisatie van het leger te maken maar vooral met de gebrekkige opleiding en slechte bewapening. De geboden weerstand tegen de Duitse pletwals getuigde van moed en opoffering maar de Duitse overmacht en militaire superioriteit gekoppeld aan de eigen, hoge verliezen leidde ook al snel tot demoralisering van de troepen.’

‘Na de val van Antwerpen, begin oktober 1914, raakten ook nog eens 34.000 militairen – of een kwart van de Belgische gevechtstroepen in de eerste lijn – afgesneden van het terugtrekkende leger. Die lieten zich in het neutrale Nederland interneren. Dat kwam de slagkracht niet ten goede.’

‘Tijdens de IJzerslag eind oktober- begin november 1914 was de grens van het weerstandsvermogen bereikt. De troepen waren gedecimeerd en uitgeput. In een dagorder dreigde koning Albert I als opperbevelhebber met het vuurpeloton voor iedereen die zich zonder bevel terugtrok. Achter de frontlijn werd een scherm van tot de tanden bewapende rijkswachters opgesteld die vluchtende militairen onder dwang moesten terugbrengen naar de eerste linie…’

In tegenstelling met wat je zou verwachten, waren de Vlaamse ’rebellen’ in de geheime Frontbeweging haast allemaal vrijwilligers. Ik dank aan Jules Charpentier, Karel de Schaepdrijver, Paul Vandermeulen, Ward Hermans, Jef Missoorten en tientallen anderen. Is daar een verklaring voor?

‘Onder de duizenden vrijwilligers waren er heel wat idealistische jonge Vlamingen, heel vaak intellectuelen, studenten en seminaristen die afkomstig waren uit de vooroorlogse Vlaamse studentenbeweging en die begeesterd, door de oproep van Albert I om als ‘Vlamingen de Slag der Gulden Sporen te herdenken’ vrijwillig dienst namen in het leger. Zij hoopten door hun engagement na de oorlog beloond te worden en gelijkheid in rechte en feite af te dwingen. Volkomen gedesillusioneerd door het onbegrip en het wantrouwen van de regering en de legertop droomden ze in het slijk van de loopgrachten van een vaderland dat het hunne wel kon zijn… Zij zouden de kern gaan uitmaken van de geheime Frontbeweging en voor het eerst bewijzen dat de Vlaamse Beweging staatsgevaarlijk kon zijn.’

En dan was er ook nog die andere ’rebel’, generaal Lauwers…

‘Het verhaal van generaal-majoor William Lauwers is een voorbeeld van de klassenjustitie door de militaire rechtspraak. Hij was bij het uitbreken van de oorlog militair gouverneur van de provincies Oost- en West-Vlaanderen. Op grond van niet-geverifieerde geruchten dat een grote Duitse legermacht op weg was naar Gent, ontsloeg hij op 21 augustus 1914 alle burgerwachten in Gent en liet hen ontwapenen. Bovendien liet hij alle burgerlijke en militaire voorraden in Gent vernietigen. Alsof dat niet volstond verdween hij urenlang met de noorderzon… Hij werd dan ook prompt op 23 augustus 1914 uit zijn functie ontheven.’

‘Auditeur-generaal Durutte daagde hem voor de krijgsraad omdat hij in oorlogstijd zijn post had verlaten zonder daartoe verplicht te zijn geweest wegens overmacht, of met andere woorden voor lafheid in het zicht van de vijand. Lauwers werd evenwel vrijgesproken maar wel een tijdlang op non-actief gesteld en naar Londen gestuurd. Medio 1915 werd hij weggepromoveerd naar een staffunctie op het Belgische hoofdkwartier in Houtem. Na de oorlog werd hij gepensioneerd maar hij kreeg – wellicht als sanctie voor zijn falen in 1914 – ‘slechts’ een kolonelspensioen.’

Een ijzingwekkend tegenvoorbeeld was de terechtstelling van de soldaten Raes en Verdickt…

‘Op 21 september 1914 – amper een week nadat Lauwers in Antwerpen voor de krijgsraad was verschenen – werd in Mechelen de 21-jarige Elie de Leeuw, een beroepsvrijwilliger in het 3de Linieregiment, gefusilleerd wegens postverlating, hetzelfde vergrijp dat ook generaal-majoor Lauwers was ten laste gelegd. Diezelfde ochtend werden tegen de kerkmuur van Walem de 31-jarige Alfons Verdickt en de 26 -jarige Jean Raes, soldaten in het 23ste Linieregiment, terechtgesteld wegens respectievelijk postverlating en insubordinatie.’

‘Terwijl er ongenadig hard werd opgetreden tegen de gewone piotten ontsprong een hogere officier als Lauwers opvallende gemakkelijk de dans. En hij was lang niet de enige. De officiële Belgische geschiedsschrijving zwijgt bijvoorbeeld in alle talen over hoe tegen het begin van januari 1915 niet minder dan 5 van de 7 divisiebevelhebbers en een flink aantal van de brigadegeneraals de laan waren uitgestuurd. Ondanks het feit dat enkelen van hen in hun bevelvoering manifeste fouten hadden gemaakt, die onder meer tot nodeloze verliezen hadden geleid, werden ze vreemd genoeg nauwelijks verontrust door het militaire gerechtelijke apparaat…’

Wat was de oorzaak, klassenjustitie, incompetentie, Vlamingenhaat?

‘Je kan niet ontkennen dat de Belgische militaire rechtspraak tijdens de Eerste Wereldoorlog een problematische werking had, enige willekeur kon worden verweten en bovendien steunde op een niet aan de omstandigheden aangepast, fragmentair en hopeloos verouderd wetgevend kader. Er waren in 1914 gewoonweg niet genoeg magistraten voorhanden om de krijgsraden en auditoraten te bemannen. Laat staan dat ze de nodige expertise hadden om het vaak complexe militair recht te doorgronden. De rechten van de verdediging werden herhaaldelijk met de voeten getreden en geregeld was er sprake van slecht uitgevoerde onderzoeken of onvolledige dossiers. En dan zwijg ik nog over de taaltoestanden….’

Was er geen reacties van Vlaamse politici?

‘Zeker, maar in beperkte mate. Men mag in dit verband niet vergeten dat de Belgische regering in de herfst van 1914 was ‘uitgeweken’ naar het Franse St. Adresse bij Le Havre (Normandië) en dat de meeste parlementsleden in het bezette landsgedeelte waren gebleven. Een aantal hervormingen van de rechtspraak die de fundamentele rechtsregels met de voeten traden – zoals de erg betwistbare inperking van de beroeps- of cassatieprocedures – waren niet door het parlement goedgekeurd.’

‘Dat belette niet dat een aantal Vlaamsgezinde volksvertegenwoordigers zoals Alfons van de Perre en Frans van Cauwelaert, die achter het front verbleven, zich het lot van de vervolgden hebben aangetrokken en met de regelmaat van een klok aan de kaak hebben gesteld. Bijvoorbeeld door het inspecteren van de levensomstandigheden in de straf- en eerherstelcompagnieën of in gesprekken en briefwisseling met hun partijgenoten in de regering.’

‘De pas tijdens de oorlog opgerichte Militaire Veiligheidsdienst, die Albert I als zijn persoonlijke inlichtingendienst beschouwde, was bovendien vooringenomen en uitgesproken anti-Vlaams. Het eigengereide optreden van deze Sûreté Militaire deed heel wat vragen rijzen over de objectiviteit van het militaire apparaat zeker toen de legertop op aangeven van de Veiligheidsdienst, overging tot het verwijderen – zonder enige vorm van proces – van 10 Vlaamsgezinden van het front om dwangarbeid te gaan verrichten in een houthakkerspeloton aan de Orne. Deze militairen moesten enkel en alleen omdat ze ‘douteux au point de vue patriotique’ werden beschouwd in barre omstandigheden iedere dag een aan hen toegewezen contingent bomen vellen tot ze op 10 juli 1919, na een spraakmakende interpellatie in het parlement door Van de Perre, Van Cauwelaert en oud-minister Aloïs van de Vyvere werden vrijgelaten.’

Jan Huijbrechts, De hel van Fresnes. Verdoemd, vergruisd en achter tralies, Uitg. Polemos, € 19, ISBN 9789493005099

Jean Raes

Vlaamse soldaten in WO I: ‘Het was nog veel erger dan gedacht’