Wat blijft er over van Jean-Paul Sartre (1905-15 april 1980), veertig jaar na zijn overlijden? Weinig, heel weinig. Er valt weinig lovenswaardig over de man en zijn oeuvre te vertellen. Sartre was geen origineel filosoof — zijn uit het oeuvre van Martin Heidegger gedistilleerd existentialisme is hopeloos gedateerd en gescleroseerd tot een curiosum voor de faculteit wijsbegeerte. Sartre was geen groot romancier — wie kan nog, zonder te gapen van verveling La Nausée en Les Chemins de la liberté lezen dat zoveel generaties scholieren als verplichte lectuur op hun bord kregen? Politiek heeft hij zich, op een criminele wijze, over de hele lijn vergist. Als journalist ten slotte was Sartre een sectair en onverdraagzaam fanaticus — getuige daarvan zijn excommunicatie van Albert Camus en zijn breuk met Raymond Aron.

Neen, dat deze man decennia lang doorging als dé iconische intellectueel van het naoorlogse Frankrijk, kan je anno 2020 enkel nog verklaren door het intellectueel terrorisme waarmee de linkerzijde in de tweede helft van de twintigste eeuw haar dominantie vestigde. Geen Franse schrijver na Victor Hugo zag zo veel honderdduizenden mensen op straat komen bij zijn begrafenis als Jean-Paul Sartre op 19 april 1980. Symbolisch mag je die collectieve rouw vandaag zien als de laatste stuiptrekking van het marxistisch leergezag. Een jaar later zou de socialist François Mitterrand aan de macht komen. Vanaf dan ging het alleen maar bergaf voor links.

‘Jood noch vrijmetselaar’

Sartre is vanaf 1943, na Stalingrad, actief beginnen schrijven voor de clandestiene Lettres françaises en verdiende daarmee in de ogen van zijn tijdgenoten zijn sporen als verzetsstrijder. Was hij dat ook echt? In werkelijkheid heeft Sartre in oktober 1941 geprofiteerd van de antisemitische rassenwetten van het collaborerende Vichyregime, toen hij voor zijn benoeming als leraar aan een college in Caen een verklaring op eer aflegde dat hij noch Jood, noch vrijmetselaar was. Die post werd voor hem ingenomen door Henri Dreyfus-Le Foyer, maar die mocht als Jood niet langer lesgeven.

Ik heb er hier op Doorbaak enkele dagen geleden nog aan herinnerd dat Sartre voor de opvoering van de première van zijn toneelstukken Les Mouches en Huis Clos in 1943 en 1944 de toestemming van de Duitse censuur kreeg en dat er bij die première Wehrmachtofficieren op de eerste rij zaten. Sacha Guitry vloog na de Bevrijding in de gevangenis omdat hij exact hetzelfde had gedaan. Sartre zou tijdens de naoorlogse zuiveringen als voorzitter van het ‘Comité national des écrivains’ bepalen wie nog mocht publiceren in Frankrijk.

Verzetsstrijder?

Maar er is meer. In haar memoires schreef Simone de Beauvoir, levenspartner van Sartre — ook al hadden de twee een ‘open relatie’ waarbij ze elkaar totale seksuele vrijheid gunden — dat Sartre in maart 1941 ontsnapte uit Duitse krijgsgevangenschap en nooit publiceerde in de collaborerende pers. De auteur van Les Mains Sales moest later zelf toegeven dat dit gelogen was.

Sartre werd vervroegd vrijgelaten uit krijgsgevangenschap na tussenkomst van de fascistische schrijver en collaborateur Drieu La Rochelle, ontdekten de historici Jean-Robert en Gilles Ragache. Drieu, die zelfmoord pleegde in 1945, was tijdens de bezetting hoofdredacteur van La Nouvelle Revue française van uitgeverij Gallimard. Hij hield ook andere schrijvers, zoals zijn vrienden André Malraux en Louis Aragon, de hand boven het hoofd.

En nooit geschreven in de collaborerende pers? Wat dan te denken van Sartres in memoriam voor de antisemiet Jean Giraudoux die zich voor de oorlog zo lovend uitliet over Adolf Hitler? Het stuk verscheen op 5 februari 1944 in het collaborerende weekblad Comœdia. Is het daarom dat hij na de oorlog zou schrijven: ‘Jamais nous n’avons été aussi libres que sous l’occupation allemande.’ (‘Nooit waren we vrijer dan tijdens de Duitse bezetting.’)?

Paus van de naoorlogse letteren

De existentialist Sartre bedoelde daarmee de keuzevrijheid van de schrijver, maar in het licht van zijn eigen beperkt engagement, hebben de woorden een toch wel ironische bijklank. Neen, de Amerikaan Alan Riding heeft gelijk in zijn onovertroffen cultuurgeschiedenis van de Duitse bezetting in Frankrijk, And the Show Went On: Cultural Life in Nazi-Occupied Paris: ‘Sartre himself was certainly never a collaborator, but his image as a résistant was burnished rather late in the day.’ Collaboreren deed hij niet echt, maar zijn imago van verzetsstrijder werd pas laat opgepoetst.

Na de oorlog zou hij daar wel van profiteren, schrijft Riding nog: ‘Although his involvement in the intellectual resistance had been minimal, after the liberation he had suddenly appeared as the chronicler of France’s calvary.’ (‘Hoewel zijn deelname aan het intellectuele verzet minimaal geweest was, verscheen hij na de bevrijding opeens als kroniekschrijver van Frankrijks calvarie.’)

Inderdaad, en de paus van de naoorlogse letteren zou er angstvallig over waken dat niemand zijn intellectueel leiderschap kon betwisten. Dat leiderschap vestigde hij in 1945 definitief als hoofdredacteur van het tijdschrift Les temps modernes waar ook Raymond Aron, Albert Camus, Claude Lanzmann en Maurice Merleau-Ponty aan meewerkten.

‘Elke anticommunist is een hond’

Aron, die met Sartre studeerde aan de mythische Ecole normale supérieure (ENS) in Parijs, en Camus, die hij had leren kennen tijdens de oorlog, werden door de onverdraagzame Sartre al snel geëxcommuniceerd wegens hun anticommunisme. ‘Elke anticommunist is een hond’, meende Sartre die vond dat de Franse intellectuelen moesten zwijgen toen de waarheid over de concentratiekampen in de Sovjet-Unie boven kwam. Want, ‘il ne faut pas désespérér Billancourt’, schreef hij. In Boulogne-Billancourt waren de Renaultfabrieken gevestigd. Wie de misdaden tegen de mensheid van het communisme aankaart, drukt de hoop van de arbeiders op revolutie de kop in, oordeelde Sartre.

Wie het niet met hem eens was, werd verketterd. Raymond Aron? ‘Un con et un imbécile.’ De Gaulle? ‘Een reactionaire pooier, een stuk str…, een pretentieuze blaaskaak, een monster, een echte smeerlap, een varken.’ (‘Un maquereau réac’, ‘Une merde’, ‘Un crétin pompeux’, ‘Un monstre’, ‘un foutu salaud’, ‘un porc’.) Ook collega-schrijver André Malraux is een ‘varken’ en diens geschriften ‘une merde’ Zijn eigen moeder beschuldigde hij dan weer van verraad, schrijft Michel Onfray, omdat ze na de dood van haar man hertrouwde met een gaullist.

Vergist over de hele lijn

Sartre heeft zich zijn leven lang vergist, over heel de lijn. Na de Sovjetunie werden het China van Mao en Cuba het nieuw aards paradijs. In Duitsland hemelde hij de terroristische Rote Armee Fraktion (RAF) op omdat ze ‘geen enkel onschuldig slachtoffer maakten’ (sic). Ik vraag me ook af wat zijn bewonderaars zouden zeggen, mochten ze zijn pathologische homofobie kennen.

Kan men om te besluiten enige sympathie hebben voor de mens Sartre in wiens oeuvre alleen Les Mots en Les Mains sales de tand des tijds zullen doorstaan? Sartre zocht de publiciteit niet op, wat in deze postmoderne tijden van media-exhibitionisme opmerkelijk mag heten. Hij weigerde de Nobelprijs voor Literatuur. Zijn gewezen privésecretaris Jean Cau, die de linkerzijde al vroeg de rug zou toekeren om een rijk geschakeerde oeuvre als romancier en polemist te scheppen, spreekt in zijn herinneringen Croquis de mémoire met veel schroom over zijn vroege mentor. Sartre moet een warme persoonlijkheid voor zijn medewerkers en vrienden zijn geweest. Maar is dat voldoende om een positief beeld van de schrijver op te hangen?

Jean-Robert Ragache

Jean-Paul Sartre, veertig jaar na zijn dood