Naar aanleiding van het vonnis in de zaak Hoeyberghs ontspon zich een boeiende uitwisseling van opinies (De Wever in de DS van 10 januari, De Dijn in de DS van 15 januari en Clerick in Doorbraak van 23 januari). Die bijdragen handelen ogenschijnlijk over vrijheid. Het ging evenwel vooral over gelijkheid.

Bij Annelien de Dijn is dat heel duidelijk. Zij verantwoordt het beperken van de vrijheid van individuen omdat het leidt tot een gelijkere mate van waardigheid voor verschillende groepen in de samenleving. ‘Antidiscriminatiewetten zijn (…) onderdeel van een lang historisch proces dat vrijheid heeft veranderd van het privilege van een kleine, elitaire groep tot het recht van alle burgers — of ze nu man of vrouw zijn, rijk of arm, heteroseksueel of homoseksueel, en burgers met of zonder migratieachtergrond’. Voor de Dijn staat niet de vrijheid van het individu voorop, maar de gelijkheid van verschillende bevolkingsgroepen. Die gelijkheid beschouwt zij als het resultaat van een lang, historisch proces van gelijkheidsstreven.

Nachtwakersstaat

Bart De Wever en explicieter nog Philippe Clerick onderscheiden drie fases in dat proces: de ‘nachtwakersstaat’, de ‘welvaartsstaat’ en de ‘aansprakenstaat’. Die begrippen hebben hun nut. Zolang men er zich niet door laat misleiden en alle kenmerken van bijvoorbeeld de historische nachtwakersstaat meteen beschouwt als eigenschappen of gevolgen van de opvatting over vrijheid en gelijkheid eigen aan dat regime. Om even bij dit voorbeeld te blijven. De nachtwakersstaat is een 19de-eeuws verschijnsel. Dat betekent dat de historische nachtwakersstaat alle kenmerken had van de 19de-eeuwse samenleving. En dus ook getekend werd door de gangbare opvattingen van die tijd.

Annelien de Dijn veroordeelt de nachtwakersstaat omdat de leden van de historische nachtwakersstaat andere opvattingen hadden dan wij vandaag. Onder meer over de verhouding tussen man en vrouw, huwelijk, homoseksualiteit, kinderarbeid en tal van andere kwesties. Het gevaar van het gebruik van ideaaltypes als ‘nachtwakersstaat’, ‘welvaartsstaat’ en ‘aansprakenstaat’ is dat men kritiek levert op alle kenmerken van de samenlevingen waarin die regimes golden. En niet alleen op de opvattingen over vrijheid en gelijkheid die wezenlijk zijn voor de wijze waarop die regimes van elkaar verschillen.

Gelijkberechtiging

In de nachtwakersstaat gaat het om negatieve vrijheid en om gelijkberechtiging. Het gaat om het vrij zijn van de inmenging van de overheid (het laissez-faire, laissez-passer). En om de gelijke toegang van iedereen tot die vrijheid. Met andere woorden: de gelijkberechting of gelijkheid voor de wet. In het licht van onze hedendaagse opvattingen is dat een mager beestje. Er valt niets toe te voegen aan de woorden van Anatole France: ‘De wet, in haar grote bezorgdheid over gelijkheid, verbiedt aan de rijken even goed als aan de armen om onder de bruggen te slapen en op straat te bedelen om brood’. Op de kleine schare overlevende paleoliberalen na onderkent vandaag iedereen meteen het cynische karakter van die al te beperkte vrijheids- en gelijkheidsopvatting.

Welvaartsstaat

Mettertijd werd, mits harde politieke strijd, de nachtwakersstaat aangevuld met de welvaartsstaat. Ik ga hier niet in op het hoe en het waarom van dat gebeuren, maar beperk me tot een korte omschrijving van de vrijheids- en gelijkheidsopvatting van elk regime. Alvorens in te gaan op die van de welvaartsstaat, kan nog worden gewezen op een voordeel van de nachtwakersstaat. Over het soort vrijheid en gelijkheid dat hij voorstond, kon gemakkelijk worden gewaakt. Het ging erom de vrijheid van het individu te verdedigen tegen inmenging van de overheid en, bedreigender nog, van de meerderheid.

De Tocqueville waarschuwde de democratische, Amerikaanse nachtwakersstaat daarom al in 1835 voor de ‘tirannie van de meerderheid’. De vrijheden konden worden opgesomd in een grondwet en de rechtsstaat kon worden belast met het bewaken ervan. Wat de gelijkheid betrof, diende enkel gewaakt over de gelijke toepassing van de wet voor iedereen. Als de arme niet mocht bedelen, dan ook de rijke niet.

Positieve vrijheid

De welvaartsstaat onderscheidt zich van de nachtwakersstaat omdat negatieve vrijheid — de overheid mag je niet te veel in de weg leggen — wordt aangevuld met positieve vrijheid. De overheid moet het je mogelijk maken bepaalde dingen te doen, moet je handelingsbekwaam maken. Ook gelijkheid krijgt een andere betekenis. Het gelijke recht van rijk en arm om te bedelen, wordt aangevuld met pogingen om de noodzaak van het bedelen te verminderen. Het gelijke recht op het gebruik van ieders handelingsbekwaamheid wordt met andere woorden aangevuld met het gelijker maken van de handelingsbekwaamheid van iedereen.

Beide veranderingen impliceren dat de overheid opdringeriger wordt. Dat ze dieper doordringt in het leven van de burgers. En dit in positieve zin (individuen meer mogelijkheden geeft), maar ook in negatieve zin (van sommigen geld afneemt — belastingen — om aan anderen meer kansen en mogelijkheden te bieden). Daarmee treedt de spanning tussen vrijheid en gelijkheid naar voor. Gedurende lange tijd zal zij een van de belangrijke politieke breuklijnen vormen: vrijheid tegen gelijkheid en omgekeerd.

Macht en bescherming

De toegenomen macht van de overheid om de vrijheid van de burgers te beperken schept ook de behoefte aan een sterkere bescherming van de burgers tegen hun overheid. De opdracht van de rechtsstaat wordt daardoor zwaarder en moeilijker. Terwijl de huidige welvaartsstaten een ontwikkeling zijn van na de Tweede Wereldoorlog, zien we al in de jaren dertig, in tal van westerse landen, ongeacht het politieke regime (democratisch, half-democratisch of autoritair) pogingen om een welvaartsstaat te ontwikkelen. Bijna overal ging dat toen gepaard met de opvatting dat men welvaart en welzijn kon bevorderen door de menselijke species, ‘het menselijk ras’ zoals dat toen doorgaans werd omschreven, te verbeteren. Een middel daartoe was de verplichte sterilisering van criminelen, gehandicapten en zwakbegaafden.

In nazi-Duitsland werden 375.000 mensen tegen hun wil gesteriliseerd. Maar ook in het democratische Amerika tussen de jaren twintig en zeventig waren dat er bijna 60.000. Het Amerikaans oppergerechtshof dat toezicht hield op respect voor de grondrechten en dat de macht heeft om wetten ongedaan te maken, heeft de gedwongen steriliseren niet verhinderd. Integendeel. In 1927 verdedigde het die maatregel met het argument dat het beter is de geboorte van ‘gedegenereerden’ te voorkomen dan ze achteraf te moeten terechtstellen. Parallel aan de groei van de welvaartsstaat groeit de verwachting dat de rechtsstaat de burger beter beschermt tegen een overheid die, om positieve vrijheid te kunnen geven en gelijkheid te kunnen bevorderen, onvermijdelijk machtiger en indringender wordt.

Compromis

De vraag in welke mate de vrijheid kan worden beperkt om de welvaart en het welzijn van iedereen te verhogen, wordt prangend. Omdat in de welvaartsstaat de opvattingen van vrijheid en gelijkheid van de nachtwakersstaat overleven, is het in menig opzicht een onstabiel regime. Zo is er voortdurend spanning tussen negatieve en positieve vrijheid. In welke mate mag de vrijheid van de één via belastingen worden beperkt om de vrijheid van de ander via onderwijs en sociale voorzieningen te verhogen? Verstaan we onder gelijkheid, in het verlengde van gelijkberechtiging, gelijke kansen of gaat het om gelijkheid van resultaat? Hoe kan men meritocratisch zijn, inspanning belonen, zonder blind te zijn voor de ongelijke uitgangsposities van mensen? Dat soort vragen spelen in welvaartsstaten een belangrijke politieke rol. Zij definiëren in grote mate wat daar als politiek links en rechts wordt beschouwd.

In de resulterende compromissen wordt de vrijheid doorgaans niet meer beperkt dan nodig om aan meer mensen handelingsbekwaamheid te geven. Dat laatste wordt gedaan door hun welomschreven, afgebakende rechten toe te kennen (op werkloosheidsvergoeding, gezondheidszorg, onderwijs, een sociale woning…). ‘Gelijkheid’ blijft in feite een vaag streven. In de praktijk gaat de aandacht vooral naar de gelijkheid van kansen, gecombineerd met het garanderen van minima aan handelingsbekwaamheid (bijvoorbeeld een leefloon) en armoedebestrijding. Over dat soort rechten en die kansen kan de rechtsstaat betrekkelijk goed waken.

Aansprakenstaat

De welvaartsstaat gaat over in de aansprakenstaat naarmate specifieke rechten door meer algemene rechten worden vervangen, vooral dan door een zeer algemeen begrepen recht op gelijkheid. De aansprakenstaat is een overwinning van gelijkheid op vrijheid. En van gelijkheid van resultaat op gelijkheid van kansen. De specifieke uitwerking van die principes kan nog vele kanten op. Gaande van het gebruik van (positieve) discriminatie om historisch gegroeide ongelijkheid te compenseren tot een woke-aanpak waarin nagenoeg een algehele vernieling van de westerse beschaving wordt voorgesteld om de rekening met de ‘witte man’ te vereffenen en de grote Gleichschaltung te bereiken.

Wat het zal worden is nog geenszins duidelijk. Maar een aantal bouwstenen van het nieuwe regime zijn al duidelijk gelegd. In de aansprakenstaat zijn specifieke, welomschreven sociale, economische en andere rechten vervangen door zeer algemeen geformuleerde grondrechten. De begrippen waarmee die worden omschreven zijn vaag en onduidelijk. Dat betekent dat er een grote afstand is tussen de discursieve formulering van het recht (op gelijkheid, op waardigheid, op zelfontplooiing…) en zijn concrete toepassing. We zijn het bijvoorbeeld in grote mate eens over het ‘recht op vrije meningsuiting’. Maar geenszins over wat dat dan precies inhoudt voor de aanpak van pornografie of haatspraak.

Gelijkheid

‘Gelijkheid’ is bij uitstek een begrip dat heel verschillende betekenissen kan hebben. Waarom zouden we niet kunnen argumenteren dat verkeersboetes het gelijkheidsprincipe schenden omdat voor dezelfde overtreding steeds 50 euro dient betaald. Terwijl dat voor iemand die elke maand met 5.000 euro naar huis gaat, geenszins hetzelfde betekent als voor iemand die netto 1.500 euro verdient. Verder redenerend op die lijn kan men zeggen dat de overheid, bijvoorbeeld via vermogensbelasting, moet tussenkomen om gelijkheid te doen respecteren bij het verwerven van een woning, ‘een basisbehoefte en recht’. Het huis dat 300.000 euro kost aan een miljonair, zou voor 3.000 euro moeten gaan naar de persoon die 10.000 euro heeft bijeen gespaard.

Rechten kunnen uiteraard botsen. Tegen echte gelijkheid bij het verwerven van een woning kan worden ingebracht dat elke vorm van vermogensbelasting een schending is van het onvervreemdbare recht op eigendom. Men kan stellen dat progressieve belastingen het gelijkheidsbeginsel krenken omdat niet iedereen dezelfde aanslagvoet heeft. Maar men kan evengoed het omgekeerde besluiten. Namelijk dat belastingen onvoldoende progressief zijn omdat zij grote ongelijkheid laten bestaan. Als men overstapt van welomschreven rechten op het tot recht verheffen van vage begrippen, wordt de interpretatie van de rechten de kern van politiek conflict, de inzet van democratie. Dat is een kerneigenschap van de aansprakenstaat.

Rechten van de Mens

De ontwikkeling van de aansprakenstaat gaat vandaag echter gepaard met de trivialisering van politiek en democratie. De rechters van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hebben zeer ruime, ja, zelfs fantasierijke interpretaties van rechten gebruikt om een regelgeving over asiel en migratie uit te bouwen die een effectief beleid tegen illegale migratie nagenoeg onmogelijk maakt, het asielrecht ondergraaft en volgens alle beschikbare peilingen indruist tegen de wil van de ruime meerderheid van de bevolking.

Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) kan, afhankelijk van de ideologische voorkeur van de betrokken rechters, voor alle mogelijke doeleinden worden aangewend. De Hoge Raad der Nederlanden besloot op 24 december jl. dat vermogensbelasting niet kan omdat zij strijdig is met het ‘ongestoord genot van eigendom en het discriminatieverbod van het EVRM’. De grote Tocqueville heeft zich op dat punt vergist. De democratie, zo blijkt 180 jaar na het verschijnen van La démocratie en Amérique, wordt niet bedreigd door de tirannie van de meerderheid, maar door de tirannie van rechters die pretenderen de rechten van minderheden te verdedigen.

Juristocratie

Steeds meer mensen beschouwen die heerschappij van rechters, die juristocratie, als vanzelfsprekend. Zij vinden het normaal dat rechters via een vaak eigenzinnige en verbazende interpretatie van vaag geformuleerde rechten, in feite beslissen over wetgeving en beleid. Democratisch genomen beslissingen worden steeds meer gelijkgesteld aan de ‘tirannie van de meerderheid’. Volgens Bart Eeckhout (DM 22-01-22) ‘sluimert’ de tirannie van de meerderheid zelfs ‘in de voorstellen van de Vlaamse regering om het sociaal woonbeleid aan te passen’. In de aansprakenstaat zoals hij vandaag wordt uitgebouwd, zou sociaal beleid geen zaak meer zijn voor parlement en regering, maar van rechters die ‘grondrechten’ interpreteren.

Men kan zich tegen de ontwikkeling van de aansprakenstaat verzetten — en er zijn heel wat goede redenen om dat te doen . Men kan echter niet verhinderen dat anderen zullen blijven ijveren voor de ontplooiing van dat regime. Waar we over dienen te waken is dat deze belangrijke, nieuwe politieke strijd zich democratisch voltrekt. De aanspraken die op de algemeen geformuleerde rechten steunen, dienen de uitkomst te zijn van een democratische beslissing.

In de toekomst zullen politiek en beleid in veel grotere mate dan voorheen draaien rond de interpretatie van rechten. Daarom dient die interpretatie gepolitiseerd en gedemocratiseerd. Dat veronderstelt dat we radicaal breken met de juristocratie, die ontaarde vorm die de rechtsstaat heeft aangenomen. De rechtersstaat waarin rechters zonder democratische tegenspraak algemeen geformuleerde rechten op een nagenoeg onbeperkte wijze kunnen interpreteren, dient weer te worden vervangen door de democratische rechtsstaat.

Jef Hoeybergs

Waar naartoe met die aansprakenstaat?

Is censuur nuttig voor de vrijheid van mening?