‘Der Wahre Zweck des Menschen ist die höchste und proportionierlichste Bildung seiner Kräfte zu einem Ganzen. Zu dieser Bilding ist Freiheit die erste und unerlässliche Bedingung.’ (Wilhelm von Humboldt)

Johannes Stark en de bruine academische inquisitie

Neen, er staat geen typefout in de titel. Het is wel degelijk ‘verstarken’. Wie ergens een cursus elektriciteit heeft gevolgd weet wat het Stark-effect is. Namelijk het verschijnsel dat de spectraallijnen van atomen en moleculen worden opgesplitst in de aanwezigheid van een uitwendig elektrisch veld.

Op het gevaar af echt domme dingen te schrijven, verlaat ik de fysica en heb ik het liever over Johannes Stark. Stark is de Duitse natuurkundige die het beschreven effect heeft ontdekt in 1919 en daarvoor de Nobelprijs kreeg. De man was een wetenschappelijk zwaargewicht. Maar zijn politiek-academisch curriculum oogt minder fraai.

Van in de vroege jaren twintig was hij een fervent nationaalsocialist met de ambitie de Führer te worden van de Deutsche Physik-beweging. Deze beweging was erop gericht de fysica te zuiveren van het Joods-abstracte denken. Wat zijn we ermee wanneer we alle Joodse geleerden elimineren, maar dat hun ideeën blijven voortleven in het wetenschappelijk onderzoek? Dan is alle moeite voor niets geweest. Stark aarzelde niet om effectief jacht te maken op collega’s die besmet bleven met de Joodse geest. Omdat Twitter nog niet bestond, schreef hij hun banbrieven en stelde hij alles in het werk om deze collega’s te ‘cancelen’.

Veroordeling in plaats van canceling

Bij de denazificatie werd Stark tot vier jaar cel veroordeeld — iets meer dan Hoeybergs dus — die hij niet heeft moeten uitzitten. De Apollo-ruimtevaarders van NASA hebben zelfs een maankrater naar hem vernoemd. Maar die werd gecanceld toen men kennis kreeg van zijn donkerbruine verleden.

Hoe men correct moet omgaan met een figuur zoals Stark leert ons professor Roi Baer van het Fritz Haber-Instituut aan de Universiteit van Jeruzalem. Omdat hij Stark erkent als een groot wetenschapper blijft hij in zijn lessen het Stark-effect als dusdanig benoemen. Hij vertelt er evenwel bij wat een vreselijke kerel die Stark wel was. Stark verdient veroordeling, geen ‘canceling’. Bravo.

De nationaalsocialistische volksstaat en de coronastaat

Stark opereerde in een academische context die wel wat gelijkenissen vertoont met het huidige, door het coronabeleid geteisterde academische landschap. De nationaalsocialistische beleidsimperatieven penetreerden in de jaren dertig geleidelijk alle faculteiten. Universiteiten stonden in dienst van de volksgemeenschap. Dus werd verwacht dat hoogleraren hun onderzoek daarop afstemden.

Dat leidde tot zware onderhuidse conflicten in vele faculteiten. Wellicht nog het scherpst in de faculteiten geneeskunde. De ‘progressieve’ nazigezinde professoren vonden dat men allerlei experimenten mocht doen met patiënten, desnoods zonder toestemming. Ze vonden ook dat men palliatieve patiënten, ook zwaargewonde soldaten, de ‘genadedood’ mocht verlenen. De conservatief-christelijke professoren trachtten dit zoveel mogelijk te saboteren. Op gevaar af van hun positie en soms hun leven. Wie deze spanning in zijn huiskamer wil brengen, raad ik de Netflix-serie Charité at war aan. Je beleeft er de dagelijkse strijd in de Berlijnse megakliniek tussen het conservatieve en het nazikamp.

Beleidsvriendelijk vs. beleidskritisch

Uiteraard woedt er aan onze universiteiten geen letterlijk te nemen leven-of-dood-strijd zoals in het Duitsland van de jaren 1933-45. Toch zijn er gelijkenissen. Net als in de nationaalsocialistische volksstaat doet de huidige coronastaat systematisch beroep op academici om haar beleid met adviezen en onderzoeken te ondersteunen.

Dit leidt tot een nieuwe frontlijn aan de universiteiten die dwars doorheen departementen en laboratoria loopt. Enerzijds heb je de beleidsvriendelijke academici. Die zijn gezegend met overheidsopdrachten en posities in adviserende beleidsorganen, bevolken bestendig praatprogramma’s in de media, en worden door de regimepers bewierookt als de helden in de strijd tegen corona.

Anderzijds zijn er de beleidskritische academici, die twijfel en kritiek uiten op de aannames van de beleidsvriendelijken. Zij worden als coronarebel gevierd op sociale media. En ze worden voor de kar gespannen van oppositiepartijen in hun kritiek op het regeringsbeleid. De lijst van de expert-genodigden voor de parlementaire hoorzittingen over de vaccinatieplicht illustreert dit. De strijd tussen beleidsvriendelijke en beleidskritische academici creëert het gevaar voor ‘verstarking’.

Gezagspiramide

Een universiteit is immers geen losse verzameling van ‘free wheelende’ intellectuelen, maar een strakke organisatie met een hiërarchie van rectoren, decanen, vakgroepvoorzitters, onderwijs- en onderzoeksdirecteurs, raden van bestuur, tuchtorganen, wetenschappelijke raden, allerlei ondersteunende diensten zoals sociale diensten, ‘diversiteits’-ambtenaren, enz. Binnen deze gezagspiramide wordt beslist over de loopbaan van academici, de bestaffing van diensten, de verdeling van kredieten, de toekenning van beurzen en projecten, de eventueel op te leggen tuchtmaatregelen.

Officieel moet dit gezagsapparaat neutraal staan ten opzichte van de wetenschappelijke opinies van de academici en a fortiori, van de buiten-academische opinies die zij, gebruikmakend van de grondwettelijk gewaarborgde meningsvrijheid, hebben geuit. ‘Verstarking’ treedt op wanneer deze gezagspiramide wordt ingezet om de beleidsvriendelijke academici te ondersteunen en de beleidskritische academici te sanctioneren en zelfs te elimineren.

‘Verstarking’ in Vlaanderen

‘Verstarking’ doet zich in onrustwekkende mate voor aan de Anglo-Saksische universiteiten onder druk van ‘wokistische’ activistische minderheden. Veel Amerikaanse en Engelse universiteiten verdienen die naam in feite niet meer. Ze zouden hernoemd moeten worden tot ‘safe places’. Op het Europese continent, dus ook in Vlaanderen, viel dit tot nu toe wel mee. Met de coronastaat doemen echter de eerste tekenen van ‘verstarking’ op. Zij het niet even intens aan alle universiteiten.

De beste punten gaan ongetwijfeld naar de KUL. Deze Alma Mater, in de zestiende eeuw het boegbeeld van katholieke repressie (‘de ezels van Leuven’, volgens Maarten Luther), is heden de universiteit die zich het verst houdt van enige ‘verstarking’. Rector Sels onthoudt zich wijselijk van enige reprimande ten aanzien van collega’s die betrapt kunnen worden op beleidskritische houding. Bij mijn weten werd de (gematigd) beleidskritische collega Zeger De Byser netjes met rust gelaten. In zijn laatste, zeer lezenswaardige openingsrede durfde hij het zelfs aan de ‘woke’ cancelingsrage aan de kaak te stellen. Er evenwel onmiddellijk aan toevoegend dat de neoracistische ‘critical race theory’ ook haar plaats heeft aan zijn Alma Mater.

UGent

Slechtere punten gaan naar de UGent. Rector Van de Walle ontpopt zich daar op Twitter als een academische gedachtenpolitieagent. Toen collega Annemans een tabel op Twitter gooide waarin de voor- en nadelen van kindervaccinatie werden opgelijst en waarbij gesteld werd dat de nadelen de voordelen overklasten, werd hij door de rector op Twitter ongenadig afgeblaft. Eerst met de totaal overbodige opmerking dat Annemans niet in naam van Ugent sprak (wie had dat gedacht misschien?). Vervolgens deed hij de tabel als onwetenschappelijk af. Van de Walle is ingenieur. Geen viroloog, geen epidemioloog, geen gezondheidseconoom. Hier sprak dus niet de expert tot de expert, maar de academische gezaghebber die zijn onderdaan in het beleidsgareel wil doen lopen. Het lijkt het begin van de ‘verstarking’ van UGent. Wordt ‘punire aude’ het nieuwe logo van UGent?

Het ‘wilde Oosten’ van Vlaanderen

De grofste ‘verstarking’ doet zich echter voor in Limburg, het ‘wilde Oosten’ van Vlaanderen. Anders dan de vermelde universiteiten, die de liberale ‘Humboldtiaanse’ traditie hebben doorgemaakt, zijn de Limburgse hogeschoolinstellingen een onderdeel van het relatief recente economische ontwikkelingsbeleid en als dusdanig fel gepolitiseerd.

De vroegere sp.a, met als ‘godfather’ Willy Claes, wou het quasi-totalitaire CVP-bewind over deze provincie overnemen. Ze is daar ten dele in geslaagd. Een goed uitgebouwd netwerk van ‘betrouwbare’ politici, docenten, leden van publieke bestuursinstellingen, pionnen in het gerecht, waakt erover dat alles netjes binnen de perken blijft en er geen gênante dissidente stemmen opduiken. Zodat het algemeen (Limburgs) belang niet wordt geschaad.

Dit netwerk heeft gezorgd voor de regelrechte liquidatie van collega Sam Brokken, docent aan de PXL-hogeschool. Kort na een optreden in De Afspraak, waarin hij enige twijfel durfde te uiten over de effectiviteit van vaccins, werd ‘de samenwerking met hem stopgezet omdat er onenigheid was over de invulling van het profiel’. Geen mens die dit gelooft. De invulling van een academisch profiel wordt op voorhand vastgelegd en niet daarna. Brokken moest gaan omdat hij beleidskritisch was. De grofste case van ‘verstarking’ tot nog toe in Vlaanderen.

Free Academy Watch

Vooraleer het te laat is en de ‘verstarking’ om zich heen grijpt, zou het goed zijn dat academici, die de academische vrijheid oprecht in het hart dragen, een soort ‘Free Academy Watch Flanders’ opzetten. Naar analogie met de internationale ‘Human Rights Watch’. De ‘ezels van Leuven’ zijn reeds lang dood en begraven. Ze moeten niet weer opstaan. Noch in Gent, noch in Limburg, noch in enig andere onderwijsinstelling van Vlaanderen.

Jeff Hoeybergs

Zijn onze universiteiten aan het ‘verstarken’?