Vandaag stemt het Europees Parlement over een bijzonder kritisch onderzoeksrapport dat het massale gebruik van zeer invasieve spionage-software door tal van EU-lidstaten aan de kaak stelt. Eerder dan een ‘zaak van nationale veiligheid’, zoals tal van betrokken regeringen blijven beweren, gaat het om een stevige clash tussen ‘nationale’ regeringsleiders en het Europees Parlement.

De Pegasus-spyware werd ontwikkeld door een Israëlisch bedrijf en laat je toe iemands telefoon vanop afstand ongemerkt volledig over te nemen, inclusief alle informatie en berichten in alle apps op die telefoon. Met andere woorden: zodra je gehackt wordt, ligt je hele privéleven op straat. Bovendien druist het gebruik van dit soort software ook radicaal in tegen een aantal grondrechten van de EU. Toch stoorden tal van lidstaten zich daar de voorbij jaren allerminst aan: toppolitici – inclusief de Franse president Macron – journalisten en opposanten werden massaal afgeluisterd en gevolgd. Op de koop toe exporteerden sommige lidstaten de verboden spyware zelf ook nog eens naar landen buiten de EU, onder meer naar Soedan.

Nadat een aantal onderzoeksjournalisten en burgerbewegingen de zaak in 2021 aan het licht brachten, besloot het Europees Parlement een onderzoekscommissie op te richten. Die is nu klaar met haar eindrapport, en de Nederlandse rapporteur Sophie in ’t Veld (D66) verwacht dat een ruime meerderheid in het Europees Parlement dit ook goedkeurt. Waarna het échte werk pas begint: de commissie en de lidstaten moeten er nu mee aan de slag.

Nationale veiligheid

‘We zijn niet bepaald over één nacht ijs gegaan bij de opmaak van dit rapport’, stelde Jeroen Lenaers (CDA), de voorzitter van de onderzoekscommissie. ‘Zo zijn we onder meer naar Spanje, Polen, Hongarije en Griekenland getrokken, en hebben we in totaal ruim 250 mensen ondervraagd. Dat was dus een bijzonder diepgaand onderzoek, waaruit bleekt dat tal van lidstaten zich systematisch bezondigden aan inbreuken op de eigen EU-wetgeving.’

Sterker nog: het heeft er alle schijn van dat álle lidstaten spionage-software hebben aangekocht of gebruikt. Er is dus dringend nood aan nieuwe Europees juridisch kader om het gebruik van dergelijke software in regels te gieten. In landen zoals Polen en Hongarije werd Pegasus ingezet om critici de mond te snoeren of in diskrediet te brengen, maar ook in Griekenland, Spanje en Cyprus werden politici en journalisten bespioneerd. In ons land weigerde minister van Justitie Van Quickenborne (Open Vld) eerder al te bevestigen of Pegasus door de veiligheidsdiensten werd ingezet.

Volgens Europarlmentslid Jeroen Lenaers moet de nieuwe wetgeving focussen op toestemming vooraf en controle achteraf op het gebruik van dergelijke software. Het argument dat dit geen zaak is van de EU omdat het gebruik van deze spyware de nationale veiligheid van de lidstaten ten goede zou komen, werd op de persconferentie gisteren nadrukkelijk van tafel geveegd.

Zware tegenstand van lidstaten

Rapporteur Sophie in ‘t Veld toonde zich nog een heel stuk scherper. ‘Ik verwacht dat de Europese Commissie nu meteen met onze aanbevelingen aan de slag gaat. Tijdens ons onderzoek ondervonden we zware weerstand van de lidstaten zelf, en de commissie durfde daar duidelijk niet tegen in te gaan. Ik kan dus alleen maar vaststellen dat de EU-lidstaten de eigen waarden en de Europese democratie hiermee zelf en van binnenuit ondergraven.’

De D66-politica benadrukte ook nog eens dat er, ondanks alle onthullingen van de voorbije twee jaar, tot nog toe in geen enkele lidstaat ook maar één spyware-dossier al effectief voor de rechter werd gebracht. In het beste geval werd er hier en daar een soort van formalistisch onderzoek opgestart.

Onmacht

Dat het Europees Parlement in een dergelijk rapport zó scherp stelling neemt tegen de commissie en tegen de eigen lidstaten is eerder uitzonderlijk. Het onderstreept ook nogmaals de soms onmogelijke spreidstand – of zelfs regelrechte onmacht – van het parlement. Dat nam zijn opdracht als luis in de pels en democratisch controle-orgaan ernstig, maar botste daarbij op de nationale belangen van de lidstaten, die in deze vooral hun eigen boontjes willen doppen.

Het wordt de komende weken vooral uitkijken naar de reactie van de Europese Commissie en de lidstaten. Toont Europa zich in deze consequent, en pakt het dus ook zéér verregaande intimidatie binnen de EU aan van journalisten en politieke opposanten? Of kijkt het liever weg van wantoestanden in eigen huis, en maakt het zich moreel totaal ongeloofwaardig door alleen buiten de EU of naar bepaalde ‘ongewenste’ regimes toe met het vermanende vingertje te blijven zwaaien?

Jeroen Lenaers

Spyware-rapport legt kloof tussen Europees Parlement en lidstaten bloot