Burgerslachtoffers schouderophalend afdoen als ‘collaterale damage’ is onethisch. Minstens dat toch. Jip van Dort (historicus), Lauren Gould (onderzoeker conflictstudies Universiteit Utrecht) en Marrit Woudwijk (cultureel antropologe) gingen op zoek naar de verwoestende werkelijkheid achter de Westerse aanval op de Iraakse stad Hawija. Een gesprek over de relativiteit van ‘precisiebombardementen’…

Hawija

Kan u even de brede historische en politieke context schetsen, waarin we de aanval op Hawija (2015) moeten plaatsen?

Jip van Dort

‘Na de snelle opkomst van de extremistische, jihadistische groepering Islamitische Staat (IS), die in 2013/2014 grote delen van Irak en Syrië veroverde, besloten de VS in augustus 2014 tot een militaire interventie. De strijd werd voornamelijk gevoerd met gevechtsvliegtuigen, drones en middels het trainen en financieren van lokale strijders. Ook waren er nauwelijks eigen troepen op de grond aanwezig. Dat is een ontwikkeling die wij in ons boek onder de term “langeafstandsoorlog” vatten.’

‘Twee maanden later sloten België en Nederland zich bij de coalitie onder leiding van de VS aan. Onze landen leverden een aantal F-16-gevechtsvliegtuigen en militairen voor training. De coalitie voert in de jaren die volgden meer dan 35.000 luchtaanvallen uit en gooit 100.000 bommen. Nederland voerde zo’n 2.100 luchtaanvallen uit. Onderzoek wees uit dat zeker 85 burgers werden gedood, en vermoedelijk nog meer. Honderden raakten gewond en vele duizenden gebouwen (ernstig) beschadigd. Daarnaast waren de indirecte gevolgen voor veel inwoners in Hawija enorm, zelfs tot op de dag van vandaag.’

Deelname

Waarom moesten België en Nederland zo nodig deelnemen aan de agressie van Verenigde Staten tegen Irak?

‘Nederland heeft de neiging om de VS bij te staan als oorlog wordt gevoerd. Eerder werd bijvoorbeeld de illegale oorlog tegen Irak in 2003 gesteund. Ook zijn de VS op talloze manieren militair geassisteerd in Afghanistan. Dat de VS ook gesteund werd in de oorlog tegen IS, was dus geen verassing. Irak vroeg zelf om steun van de internationale gemeenschap. Motieven die genoemd werden voor deelname aan de coalitie waren uiteraard terrorismebestrijding, maar ook het beschermen van de burgerbevolking en regionale stabiliteit. Maar het gegeven dat België en Nederland zich graag betrouwbare bondgenoten van de VS tonen, speelde zeker ook mee.’

Geheim

Waarom moest dit per se worden geheimgehouden. Dat hoort toch niet in een democratie, of wel?

Marrit Woudwijk

‘Dat raakt aan de kern van ons boek. De oorlog tegen IS werd steeds gelegitimeerd, met de suggestie dat luchtaanvallen heel precies uitgevoerd werden, waardoor burgerslachtoffers vermeden konden worden. Het zou zelfs de meest precieze oorlog ooit zijn. Wanneer dan toch burgerdoden vallen, past dat niet in het narratief. Ontkenning en geheimhouding kwamen dan van pas. Later in dezelfde maand als de aanval op Hawija, eind juni 2015, werd de Tweede Kamer (het Nederlandse parlement; nvdr) door de regering gevraagd in te stemmen met verlenging van de steun aan de oorlog tegen IS.’

‘Dat verzoek werd gedaan zonder met een woord te reppen over de vele doden in Hawija. Integendeel, in debatten werd juist gesuggereerd dat Nederland heel zorgvuldig en precies opereerde. Onze minister van Defensie, Jeanine Hennis, beweerde zelfs dat bij Nederlandse aanvallen géén burgerslachtoffers waren gevallen, terwijl ze op dat moment kennis had van de aanval op Hawija. Dat Nederland verantwoordelijk was voor Hawija werd pas jaren later, eind 2019, onthuld door journalisten. Tot dan hield de regering steeds vol dat om veiligheidsredenen geen details over de gevolgen van de eigen luchtaanvallen gegeven konden worden. Maar ongetwijfeld was een belangrijke reden voor geheimhouding (ook) om moeilijke vragen uit het parlement en de samenleving te voorkomen en daarmee draagvlak voor militair optreden te behouden.’

‘Wij stellen de vraag hoe van een democratische samenleving van een parlement gevraagd kan worden in te stemmen met oorlog als er geen zicht is op de gevolgen ervan, wanneer dus de essentie van oorlogvoering – dood en vernietiging – bewust buiten de discussie wordt gehouden. Dat is uitermate problematisch.’

Precisiewapens

Hoe konden er ondanks procedures vooraf en inzet van ‘precisiewapens’ zoveel burgerslachtoffers vallen in Hawija en elders in Irak en Syrië?

‘In het officiële verhaal zijn de vele doden in Hawija het gevolg van een verkeerde inschatting van de hoeveelheid bommenmateriaal dat lag opgeslagen. Dat zou kunnen, maar bronnen ter plaatse hebben geregeld verbazing uitgesproken dat een bommenfabriek naast een woonwijk überhaupt is aangevallen. Amerikaanse analisten hadden vooraf ook zorgen over burgerdoden, weten we inmiddels.’

‘Duidelijk is dat in de oorlog tegen IS geregeld grote risico’s werden genomen waardoor burgers werden gedood. Steden zoals Mosul in Irak en Raqqa in Syrië zijn grotendeels verwoest door luchtaanvallen. Monitoringsorganisatie Airwars stelt dat zeker zo’n tienduizend burgers zijn gedood door de coalitie, wat overigens eveneens een conservatieve schatting is. De coalitie erkent maar een fractie hiervan, minder dan 1.500.’

Verschillen

Hoe kan het toch dat er zo’n enorme verschillen bestaan tussen de tellingen van het aantal burgerslachtoffers? Welk aantal mogen we in het geval van Hawija voor waar aannemen?

Lauren Gould

‘In Hawija zijn zeker 85 burgers gedood, maar in de oorlog tegen IS ging het veel vaker mis. Wanneer oorlogen vanuit de lucht worden gevoerd, worden inschattingen van burgerdoden vaak op basis van videobeelden vanuit grote hoogtes gemaakt. Staten die luchtaanvallen uitvoeren doen nagenoeg nooit onderzoek op de grond om de gevolgen van een aanval te onderzoeken. Dan is het heel lastig om het aantal burgerdoden te kennen dat onder een gebombardeerd gebouw bedolven is.’

‘Onafhankelijk onderzoek dat is gedaan naar burgerdoden in de oorlog tegen IS wijst er steeds opnieuw op dat in werkelijkheid veel meer doden zijn gevallen dan officieel wordt erkend, tot wel tien keer zoveel. Ingebakken in het bureaucratische systeem van de coalitie zit een zekere neiging om ‘nevenschade’, zoals burgerslachtoffers soms eufemistisch worden genoemd, te bagatelliseren. Opvallend is bijvoorbeeld ook dat België nog altijd geen verantwoordelijkheid voor burgerdoden erkent, ondanks vele honderden luchtaanvallen.’

Wat is er nodig om bij oorlogsvoering werkelijk prioriteit te geven aan burgerbescherming?

‘Oorlog is nooit schoon. Als je daadwerkelijk burgers wil beschermen, kan dat eerst en vooral door geen geweld te gebruiken. De oorlog tegen Irak in 2003 leidde ertoe dat Al Qaida in Irak opkwam, waar IS later uit voortkwam. Als deze illegale oorlog niet gevoerd was, had IS tien jaar later vast niet grote gebieden in handen gekregen.’

‘Wordt toch oorlog gevoerd, dan is vooral belangrijk dat veel meer energie wordt gestoken in het voorkomen van burgerslachtoffers. Dat betekent dat men vaker de afweging moet maken om een doel niet aan te vallen vanwege risico’s op burgerslachtoffers. Deze afweging kunnen we alleen maken als geavanceerde legers, zoals die van België en Nederland, er echt werk van maken om burgerslachtoffers en ander leed goed in beeld te brengen.’

‘Langeafstandsoorlog is in dit geval problematisch. Door niet met troepen op de grond aanwezig te zijn, blijven we zelf weliswaar buiten schot, maar wentelen we ook risico’s af op burgers ter plaatse, te meer omdat veel luchtaanvallen in dichtbevolkte gebied waren. In de oorlog tegen IS koos men voor een gewelddadige reactie op een in feite diepgeworteld politiek probleem. IS is nu gedecimeerd, maar Irak ligt in puin en mensen hebben veel grieven. Dat is een voedingsbodem voor een volgend conflict.

Schade

Kunnen deze burgerslachtoffers ergens terecht voor schadeloosheidvergoeding?

‘Dat zou heel goed zijn, maar het blijft twijfelachtig. Nederland heeft, daartoe gedwongen door het parlement, enkele herstelwerkzaamheden in Hawija gefinancierd, voor ruim 4 miljoen euro. Maar dat staat niet in verhouding tot het aangerichte leed en de verwoesting. Individuele compensatie wil Nederland niet uitkeren. Een aantal slachtoffers en nabestaanden neemt daar geen genoegen mee en meldt zich bij de rechter, die de zaak in behandeling heeft.’

Het boek Hawija is hier te koop.

Jip van Dort

België erkent geen verantwoordelijkheid voor burgerslachtoffers van luchtaanvallen tegen IS