Door de chaos in het Forum voor Democratie, zou je het haast vergeten. Maar in Nederland maken de politieke partijen momenteel één voor één hun kandidatenlijsten en verkiezingsprogramma’s bekend voor de parlementsverkiezingen van maart 2021. Het christendemocratische CDA heeft als lijsttrekker minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge en op de tweede plaats Pieter Omtzigt.

In België is de partijvoorzitter de belangrijkste persoon binnen een politieke partij. Ook in Duitsland is het partijvoorzitterschap een gewichtige functie. Duitse bondskanseliers blijven om die reden doorgaans partijvoorzitter. Nederland wijkt af van zijn buurlanden. Partijvoorzitters zorgen dat intern alles organisatorisch op rolletjes loopt, maar spelen geen politieke rol buiten de partij. Actieve partijgangers weten wie de voorzitter is, het publiek niet.

Politieke aanvoerder

De werkelijke partijleider is de politieke aanvoerder. Bij oppositiepartijen is dat de fractievoorzitter in de Tweede Kamer, bij de grootste regeringspartij de premier, bij overige regeringspartijen de fractievoorzitter of de vicepremier. Een partijleider die Kamerlid noch minister is of de parlementszetel opgeeft om anderhalf jaar mensen in het land te spreken, is in Nederland ondenkbaar.

Nederland kent geen kieskringen. De landelijke lijsttrekker is dus partijleider. Een lijsttrekkersverkiezing is de facto een verkiezing voor het partijleiderschap. Nederlandse partijen hebben daar weinig ervaring mee. Doorgaans draagt het partijbestuur een kandidaat voor en stemt het congres daarmee in.

In de nasleep van 2002, toen de Lijst Pim Fortuyn (LPF) vanuit het niets 26 Kamerzetels won, gingen sommige partijen experimenteren met leiderschapsverkiezingen door de leden, met wisselend resultaat. Het CDA deed dit afgelopen zomer voor de tweede keer. De partij had meer dan een jaar formeel geen leider. In juni 2019 verliet Sybrand van Haersma Buma, leider sinds 2012, de Kamer om burgemeester te worden van Leeuwarden. Een vervangende fractievoorzitter werd snel gevonden, maar wie volgde hem op als partijleider/lijsttrekker?

Wopke Hoekstra: gemiste kans voor centrumrechts

Verwacht werd dat het óf de Jonge, óf minister van Financiën Wopke Hoekstra zou worden. De twee vertegenwoordigen totaal verschillende stromingen binnen de partij. De Jonge was de favoriet van de sociale vleugel van het CDA, Hoekstra sprak de rechtervleugel aan.

Het CDA en de rechts-liberale VVD worden soms ‘communicerende vaten’ genoemd. Gaat één van de twee naar het midden, dan stappen centrumrechtse kiezers over naar de andere partij. Mark Rutte is al veertien jaar VVD-leider en tien jaar premier. Na zo’n termijn willen kiezers wellicht een andere premier. Rutte is eerder lichtblauw dan donkerblauw. Met een centrumrechtse koers, dus Hoekstra als lijsttrekker, had het CDA kans gemaakt grootste partij te worden.

In juni verklaarde Hoekstra geen lijsttrekker te willen worden. Hij vond zichzelf ‘meer een bestuurder dan een beroepspoliticus’. Verwacht werd dat hij veel stemmen zou trekken, toch weerstond hij druk vanuit de partij. Hij wil geen Kamerlid worden, daarom staat hij niet op de lijst. Hij lijkt enkel beschikbaar als minister. Wel zo eerlijk richting kiezers.

Lijsttrekkersverkiezing

Door Hoekstra’s weigering lag het partijleiderschap open. Het gerucht ging dat de Jonge zich geen kandidaat zou hebben gesteld als hij het had moeten opnemen tegen Hoekstra. Het partijbestuur besloot tot een ledenraadpleging. De Jonge kandideerde als eerste. Meerdere partijcoryfeeën spraken direct hun steun uit. Opmerkelijk, want er waren geen andere kandidaten bekend. Was dit bedoeld als signaal aan Mona Keijzer, staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, om niet te kandideren?

Keijzer heeft een conservatief profiel. Zij is afkomstig uit Volendam, is stevig geworteld in de polder van Noord-Holland, een regio die doorgaans rechts stemt: VVD en PVV (de partij van Geert Wilders). Bij de provinciale verkiezingen van 2019 werd Forum voor Democratie er de grootste partij. De Jonge sloot samenwerking met Forum uit, Keijzer niet.

Onverwacht: Pieter Omtzigt

Geheel onverwacht kandideerde ook Kamerlid Pieter Omtzigt. Omtzigt staat bekend als een dossiervreter en als een vasthoudend volksvertegenwoordiger die niet rust tot alle gevraagde informatie boven tafel is gekomen.

Kamerlid Martijn van Helvert was de vierde kandidaat. Opvallend contrast: de Jonge is protestants, woont in een grote stad (Rotterdam) en pleit voor een middenkoers. De overige drie zijn katholiek, wonen in de provincie en willen het CDA naar rechts. Voor alle vier gold dat hun werkzame leven zich vrijwel volledig afspeelde in de politiek.

Van Helvert trok zich terug. Keijzer viel af. In de tweede ronde kreeg de Jonge 51 procent en Omtzigt 49. Direct na de uitslag trok de Jonge Omtzigt naast zich op het podium en presenteerde hem als ‘running mate’.

Parallel Rutte-Verdonk?

De VVD organiseerde in 2006 een lijsttrekkersverkiezing. Centrumkandidaat Rutte won van de rechts-conservatieve Rita Verdonk met 51 tegen 46 procent. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van november 2006 kreeg Verdonk meer voorkeurstemmer dan de lijsttrekker. Vanaf dat moment probeerde Verdonk het leiderschap op te eisen, totdat Rutte haar september 2007 uit de fractie zette. Verdonks poging een eigen partij – Trots op Nederland (TON) – op te richten zou een fiasco blijken, maar indertijd wezen alle peilingen uit dat rechtse kiezers meer met haar hadden dan met Rutte…

Het CDA-partijbestuur zal ongetwijfeld gevreesd hebben voor een dergelijk scenario. Het scheelt dat Omtzigt weliswaar eigenzinnig is, maar (in tegenstelling tot Verdonk) ook in de partij geworteld is. De kans dat hij, omwille van persoonlijke ambitie, de cohesie van het CDA in gevaar brengt, is nihil. Als hij tegen zijn partij ingaat, is het omdat hij feiten boven tafel wil krijgen.

Volksvertegenwoordiger of bestuurder?

De keuze tussen de Jonge of Omtzigt was meer dan een keuze tussen linkse of rechtse partijkoers. Omtzigt ziet zichzelf vooral als volksvertegenwoordiger. Mede daarom is hij zo vasthoudend in dossiers, soms tot frustratie van de eigen partij. Bestuurservaring heeft hij niet. De Jonge was zeven jaar wethouder (schepen) in Rotterdam voor hij in 2017 minister werd. Hij is nooit gemeenteraads- of Kamerlid geweest. Omtzigt kiest in geschillen tussen burgers en de overheid consequent voor de burger. De overheid ziet hij als een probleem. De Jonge ziet de overheid juist als de oplossing. Het CDA is trots op zijn lange bestuurstraditie, wat mogelijk de uiteindelijke keuze voor de Jonge verklaart.

Teleurstelling voor Keijzer

Bij de vorige lijsttrekkersverkiezing werd Keijzer tweede. Bij de landelijke verkiezingen van 2012 en 2017 stond zij op de tweede plaats van de lijst. Het moet voor haar een persoonlijke teleurstelling zijn geweest dat zij in de eerste ronde slechts elf procent behaalde. Zij is nu zevende op de kandidatenlijst. De nieuwe ‘first lady’, nummer drie, is Inge van Dijk, tot nu toe actief op plaatselijk en provinciaal niveau. De ironie wil dat zij in haar provincie, Noord-Brabant, samenwerking tussen CDA en Forum voor Democratie mogelijk maakte.

Riskante koers

Voor het CDA is een middenkoers riskant. De partij was succesvol in de jaren 1980 en 2000, toen ze onder premiers Ruud Lubbers en Jan Peter Balkenende een eerder rechts profiel had. Voor beide was de laatste regering met de sociaaldemocratische PvdA. Beide keren verloor het CDA daarna de verkiezingen.

De lijsttrekkersverkiezing lijkt geen reclame voor de partij te zijn. Of De Jonge werkelijk intern gezag heeft, wordt betwist. Daar komt bij dat De Jonge verantwoordelijk is voor het coronabeleid. In Europa zijn weinig daarvoor direct verantwoordelijke ministers populair geworden bij de kiezers. Dinsdag 1 december worden Nederlanders verplicht mondmaskers te dragen, in eerste instantie voor drie maanden. In Nederland wordt nog steeds getwijfeld aan de toegevoegde beschermende waarde daarvan. Zelfs als de verplichting niet wordt verlengd, weten de mensen het nog als half maart de verkiezingen zijn.

De Jonge is voorstander van een middenkoers die het goed doet bij actieve partijleden, terwijl veel CDA-kiezers eerder centrumrechts zijn. Daarmee laat het CDA de kiezers liggen die de VVD niet rechts meer vinden, maar voor wie PVV en Forum te extreem zijn. En dat terwijl hij als minister verantwoordelijk is voor een dossier, corona, waarvan onmogelijk voorspeld kan worden hoe dat zich uiteindelijk ontwikkeld.

Blijft het grootste electorale nadeel over: momenteel onderscheidt het CDA zich niet van de VVD, dat met ‘warm liberalisme’ de verkiezingen ingaat. Wie tevreden is over het regeringsbeleid, stemt liever op de partij van de premier. Het gerucht gaat dat Rutte woedend wordt bij kritiek op de Jonge. Uit trouw, of omdat hij weet dat de VVD aan hem geen stemmen verliest?

Joachm Coens

Nederlandse christendemocraten kiezen voor riskante centrumkoers