De 35e Sacharovprijs voor de vrijheid van meningsuiting en verdediging van de mensenrechten is toegekend aan Het volk van Oekraïne, zijn president Zelenski, zijn leiders en de burgerbewegingen. Dat heeft de voorzitster van het Europees Parlement, Roberta Metsola, in overleg met de fractieleiders in de vooravond bekendgemaakt.

Zij draagt de prijs op aan ‘alle Oekraïners die op het terrein vechten; aan wie moest vluchten; aan wie die geliefden of vrienden verloren hebben en aan al wie weerstand biedt en voor zijn overtuiging vecht’. Echt verrassend is die bekroning niet. Geregeld zijn moties en hulp gestemd voor het land, heeft Zelenski het Europees Parlement toegesproken, en in september was zijn vrouw Olena Zelenska eregaste op de plenaire zitting.

Anti-communistisch karakter

Oekraïne won het van Julian Assange van WikiLeaks en de Waarheidscommissie in Colombia. De kandidatuur van mogelijke laureaten gebeurt op voordracht van de politieke fracties, of op eigen initiatief als ten minste 40 parlementsleden de voordracht steunen. Het lag voor de hand dat de prijs naar het land in oorlog zou gaan, want de grootste partijen (EVP, S&D, Renew, ECR) stonden achter dit voorstel.

Eerdere winnaars waren onder meer Nelson Mandela (in het eerste jaar van de onderscheiding, 1988), de Birmaanse oppositieleidster Aung San Suu Kyi (1990), president Ibrahim Rugova van onafhankelijk Rugova (1998), de vroegere president van Oost-Timor Xanana Gusmão (1999) en de Kongolese gynecoloog Denis Mukwege (2014).

De laatste jaren dreigt de prijs een opvallend anti-communistisch karakter te krijgen. Al vijf jaar op rij wonnen dissidenten die met Rusland of China in de clinch gingen: filmmaker Oleg Sentsov die in de Krim door de Russische veiligheidsdiensten werd opgepakt; de Oeigoerse ekonoom Ilham Tohti, vervolgd door de Volksrepubliek China; de democratische oppositie in Wit-Rusland; vorig jaar de vastgezette Russische dissident Aleksej Navalni; en nu dus Oekraïne zelf.

Moedige bevolking

De Sacharovprijs is vernoemd naar de Russische kerngeleerde Andrej Sacharov, de uitvinder van de waterstofbom, die zich tegen het bewind in Moskou keerde en in 1975 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. De prijs is 50.000 euro waard, en wordt steevast uitgereikt in de plenaire zitting van het Europees Parlement in de maand december.

Het juryrapport was sterk onder de indruk van de moedig gedragen oorlogstoestand van de Oekraïense bevolking. ‘Het gaat om meer dan verdediging van huis en soevereiniteit, onafhankelijkheid en behoud van het grondgebied’, stellen de fractieleiders. ‘Oekraïne zet zich ook in voor de verdediging van de vrijheid, de democratie, de rechtsstaat en de Europese waarden’. Niet elk parlementslid wil dat onderschrijven. In het debat over de hulp aan Oekraïne viel onder meer te horen dat Oekraïne zelf helemaal geen rechtsstaat was vóór de oorlog met Rusland. Vooral uiterst links is niet vergeten dat Zelenski oppositiepartijen verbood en sommige van hun leiders voor het gerecht daagde of in de gevangenis liet opsluiten. Maar de Russische inval heeft de hele perceptie gewijzigd.

Meer dan een symbool

Daarom is allicht het hele volk van Oekraïne naar voren geschoven. Niet alleen Zelenski wordt bij naam genoemd, maar ook gangmakers van burgerondersteuning. Het gaat onder meer om Reddingsdienst van de Staat (SES), Joelija Pajevska de stichtster en ‘Engel van Taira”’van de geneeskundige evacuatiedienst, de mensenrechtenactiviste Oleksandra Malviitsjoek, De Gele Haarband (de burgerverzetsbeweging), of nog de burgemeester van het bezette Melitopol, Ivan Fedorov.

Op een ogenblik dat de Russische president Vladimir Poetin de krijgswet heeft ingevoerd in de vier aangehechte provincies en de beschieting met raketten van economische en burgerdoelwitten tot ongekende hoogten toeneemt, is de toekenning van de Sacharovprijs aan Oekraïne méér dan louter een symbool. Het versterkt gedane beloftes als aansluiting van het elektriciteitsvoorzieningen op het Europese net, en zelfs het (afgeremde) aanbod voor een versnelde behandeling voor toetreding tot de Unie. De financiële steun en de wapenleveringen aan Oekraïne gaan intussen vanuit verschillende Europese lidstaten onverminderd voort.

Joelija Pajevska

Europese Sacharovprijs voor Oekraïne