Zopas kreeg ik het boek ‘Heimweeën’ toegestuurd, van de hand van Johan De Vriendt. Hij groeide op in het Waasland en werd naderhand een van de belangrijkste actievoerders voor het behoud van de poldergemeente Doel, tegen de uitbreiding van de Antwerpse haven. Het is een mooi en helder geschreven boek waarin de auteur mijmert over de tegenstellingen tussen traditie en verandering, particulariteit en globalisme, natuur en cultuur, nostalgie en toekomstzin, authenticiteit en de pseudovorm ervan (folklore, kitsj, toeristische clichés). Een boek dat aandacht verdient.

Niet onbelangrijk detail: Johan De Vriendt is de broer van Joris De Vriendt, sinds februari van dit jaar federaal kamerlid voor het Vlaams Belang. Het boek riep bij mij meteen de vraag op wat ‘conservatief’ eigenlijk betekent, als politiek begrip. Het Latijn conservare betekent ‘bewaren’. Maar wat is de moeite om te bewaren? Is het verleden op zich een argument, alsof vroeger alles beter was? En wat betekent het begrip ‘conservatiefrechts’ in een tijd waar mensen toch snakken naar verandering?

Een omelet bakken

Wiki

Edmund Burke (1727-1797), inspiratiebron van Bart De Wever.

In het Vlaamse politieke landschap lijkt de ‘conservatief-rechtse’ stroming, zeggen we N-VA en Vlaams Belang, dominant. Maar in hoeverre is het Vlaams Belang een conservatieve partij? Ik zou de vraag eens aan voorzitter Tom Van Grieken zelf willen stellen. Een programma waarin radicaal afstand wordt genomen van de Belgische staat en de monarchie, om een Vlaamse republiek op te richten, kan men bezwaarlijk ‘behoudsgezind’ noemen. Sommigen vinden het idee zelfs irrealistisch en utopisch, hoezeer ideologen als Gerolf Annemans al hun best hebben gedaan om de ‘ordelijke opdeling’ uit de doeken te doen. Naar de ideeën is het VB dus een zeer progressieve partij, een woord dat ter rechterzijde een onaangename bijklank heeft.

Meteen raken we het voornaamste doeleinde aan van een ideologische beweging. Politieke actie gaat over verzet en wil tot verandering, tegen het status-quo, anders was er geen politiek meer nodig, hoogstens een soort rentmeesterschap, op de winkel passen. Waar de centrumpartijen zich ook toe willen beperken, daarom lopen ze vandaag leeg. Als er één Vlaamse partij het etiket ‘conservatief’ uitdrukkelijk claimt, is het de N-VA, vooral dan de dominante strekking van Bart De Wever die dweept met de 18de-eeuwse staatsman Edmund Burke, notoir tegenstander van de Franse Revolutie. Helaas, De Wever en zijn partij blijven worstelen met het dilemma dat veranderen van systeem en staatsstructuur geen ‘conservatieve’ doelstelling is, integendeel.

Je kan geen omelet bakken zonder eieren te breken, zegt een bekend Vlaams spreekwoord. Het is de voornaamste reden waarom de N-VA langzamerhand aan geloofwaardigheid heeft ingeboet binnen de Vlaamse grondstroom: teveel geschipper, teveel koudwatervrees, te weinig durf. Het Vlaams-nationalisme kan zich in de Belgische context gewoon geen ‘behoudsgezind’ discours veroorloven. De zelfverklaarde partij van de verandering beleed zodanig het spoor van de geleidelijkheid, dat het stilaan dichtslibde.

‘Deep state’

Wiki

Roger Scruton, Brits conservatief denker.

En dan is er het ethisch conservatisme, de kwestie van de oude ‘waarden’ die in ere moeten hersteld worden. Voor Burke en de andere traditionalisten zou eigenlijk heel de verlichtingsfilosofie op de schop moeten, omdat ze als ersatz-religie God dood heeft verklaard en uitgaat van de maakbaarheid in een geseculariseerde samenleving.

Maar nu we met het islamfundamentalisme geconfronteerd worden, beroept rechts zich opeens toch op die principes van de Europese verlichting, de seculiere staat en de rechten van het individu, en veel minder op God en het christelijke geloof. De islam huldigt een door en door conservatief-totalitair wereldbeeld, waar niets verandert en iedereen zijn plaats kent, bij de autoriteit van een heilig wetboek en zijn interpreten. Iemand zin?

Als een van de belangrijkste conservatieve denkers geldt de Engelse filosoof Roger Scruton (1944-2020). Hij benadrukt het belang van traditionele waarden en respect voor autoriteit, hiërarchie en instituties, binnen de context van de grondwettelijk verankerde staatsstructuur. Oeps, respect voor de instituties? Het anti-politiek sentiment en de aversie van ‘het establishment’, vooral net ter rechterzijde, was nooit groter. Gezagsgetrouwheid? De doorsnee Vlaming geeft er geen moer om.

Tegelijk pleit Robert Scruton voor het belang van vrijheid, privé-eigendom en een minimum aan etatisme of staatsinmenging in het persoonlijke leven. Waarmee hij in feite in aanvaring komt met zijn eerste principe van gehoorzaamheid en loyauteit jegens het systeem. Die-hard conservatieven eten van twee walletjes: enerzijds respect voor waarden en traditie, soms met de bijbel in de hand, anderzijds een libertair vrijheidsideaal dat bijna aan het anarchisme grenst. Dat is ook wat de Republikeinen in de Verenigde Staten ideologisch steeds weer parten speelt: vrijheid en privé-eigendom worden als absolute waarden gezien (zie de vrije wapendracht), de deep state, een almachtige overheid, wordt verafschuwd, maar tegelijk gebiedt het ethisch conservatisme, gecombineerd met een flinke scheut christelijke vroomheid, trouw aan het gezag en de instituties.

Tot op vandaag weet die partij dus geen raad met de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 – de chaotische beelden van een vernielzuchtige meute blijven in het netvlies gegrift -, en is de figuur van Donald Trump een enigma. Is Trump een ‘conservatief’? Deftige old school-conservatieven vinden alleszins van niet: ze beschouwen hem als een politieke hooligan.

Nostalgie en ‘degrowth’

Wim De Smet | Doorbraak.be

Anuna De Wever: de passionaria van het groene conservatisme.

De Franse conservatieve denkers richten dan weer al hun peilen op het culturele verval ingevolge de migratie, de ontvolking en de islamisering. Dat is eigenlijk nog de veiligste piste. De huidige aanvoerder, filosoof Eric Zemmour, beroept zich op de Europese culturele traditie om een soort klassiek-Franse natiestaat in ere te herstellen, waarin kinderen christelijke (!) voornamen moeten krijgen. Gedaan met de Yannicken en de Leila’s, vanaf nu weer Marc en Fabienne. Snel wordt de springerig-briljante Zemmour een karikatuur van zichzelf, om de reden die ik hoger al aanhaalde: interessante politieke ideeën zijn altijd veranderingsgezind, en pure nostalgie is iets voor opa’s en oma’s in het rusthuis. Conservatief wordt snel oubollig. De kortstondige politieke carrière van Zemmour werd dan ook een flop. Een lot dat ook zijn Nederlandse tegenhanger Thierry Baudet beschoren was.

We hebben het dan nog niet gehad over de groene nostalgici, met meisjes als Greta Thunberg en Anuna De Wever die pleiten voor degrowth, in feite een door-en-door conservatief retro-concept dat helemaal aansluit bij de heimwee naar vroeger, de tijd van voor dat de stoomlocomotieven het landschap onveilig maakten. Als rechts zich afzet tegen de groene retro-beweging, en gaat voor groei, technologische oplossingen en innovatie, is het net progressief en vóór de maakbaarheid.

Wat ons weer bij het boek van Johan De Vriendt brengt. Heimwee omschrijft hij als een ‘stressgerelateerde aandoening’ van de moderne mens die essentiële reflexen als de vecht-of-vlucht-reactie heeft verleerd. Het is in wezen verinnerlijkte agressie, verwant aan de melancholie. Het alternatief dat we moeten herontdekken heet veerkracht: de kunst van lichaam en geest om adequaat te reageren, situaties in te schatten, op de omgeving te connecteren. Dat is een rationele weg die durf en zelfvertrouwen impliceert.

Wie zich vandaag in dit land nog ‘conservatief’ wil noemen, woont in het kasteel van Laken, heet Bart De Wever, of houdt van het inmaken van groenten. In het laatste geval blijven wij zeker goede vrienden.

Johan De Vriendt

Conservatieven: wie zijn ze, wat willen ze?